Os xudeus en Galicia

OS XUDEUS EN GALICIA*
Felipe Torrobo de Quirós

O ceo galaico, a dozura e ferocidade daquelas terras ubérrimas cos verdes prados, os emparrados de vide e os soportais de granito, atraeron ben pronto nutridas colonias hebreas. A terra verdeante, zumenta e fértil, a proximidade dos portos, tan conveniente aos seus afáns mercantís, e a hospitalidade e excelente trato que as xentes galegas dispensáronlles sempre, fixeron que alí se sentisen como na súa propia casa, adoptando os costumes, a lingua galega e ata a defensa do país galaico. Por iso arraigaron alí tan hondamente e quedaron tantos recordos e vestixios israelitas naquela terra.
As colonias hebreas establecéronse en Tui, Pontevedra, Vigo, Baiona, Santiago, Noia, Monforte, Rivadavia, Betanzos, Ourense, A Coruña e en moitas outras vilas e cidades galegas. En todas partes instalaron o seu comercio de panos, sedas e platería, e en moitos lugares permaneceron, logo de conversos ao cristianismo. Foron moi útiles en Galicia e contribuíron ao desenvolvemento do comercio e a economía. Cando se deterioraron as vías trazadas polos romanos ou as creron insuficientes para o tráfico e as comunicacións mercantís, dedicáronse os xudeus a abrir novos camiños e carreiros que estreitaron as relacións das diversas rexións galegas entre si. Así mesmo construíron, como os árabes, un sistema de canles e acequias a fin de regar e fertilizar as terras. quedaron vestixios dos israelitas en multitude de cidades, vilas e poboados de Galicia. En Lugo, no veciño municipio de Outeiro do Rei, existe un lugar que se chama ?dá Sinoga?. En Monforte, a tradición xudaica é constante; en Ribadavia dise que viviron máis de 1.500 hebreos; en Ourense constituían xentío, e o mesmo noutras vilas da Galicia meridional.
En Monforte quedou unha fermosa lápida, exhumada fai anos por Benito F. Alonso, que se refire ao hebreo Juan Gaibor e o seu fillo Jorge, xefes da comunidade desa vila. Esa lápida formaba parte do muro dunha casa e di «Aquí xacen Juan Gaibor e o seu fillo...». En Pontevedra conserváronse documentos que se refiren a contratos de compravenda, foros, etc., outorgados por xudeus, e permaneceu ata o século xvn o nome de «Campo dous Xudeos», un polígono de terreo próximo á igrexa de San Bartolomé, que posteriormente se destino a hortas e que formaba parte da herdade de Bartolomeu de Veiga Cru e da súa esposa, Leonor, no recinto da cidade, que máis tarde pasou ás casas marquesales de Leis e Montenegro. Dise que foron grupos de xudeus de Monforte a repoboar a vila de Ares, próxima a Betanzos, cuxa igrexa parroquial de Santa Eulalia conserva arcos de ferradura, restos do edificio da antiga sinagoga que foi.
Na Coruña habitou unha colonia hebrea de notable importancia da que quedou memoria. Na cidade vella, na rúa da Sinagoga e en cásaa número 4 existe un antigo aljibe que ao dicir de moitos era para o servizo do templo, deducíndoo así do nome da rúa. Segundo outros non é senón unha cisterna para a auga, necesaria dentro do recinto da cidade en caso de sitio, por carecer de fontes, que se achaban fóra do recinto amurallado. A cisterna é de sillería, abovedada e con chanzos para descender ao fondo. Nun dos seus muros falta un sillar, e a fantasía do vulgo fixo crer que polo oco entrábase nun pasadizo que levaba á Colexiata de Santa María, sendo utilizado polos xudeus para apoderarse da Sacra Forma e profanala. Igualmente se exhumaron fai ,anos na capital galega unhas curiosas inscricións sepulcrais, pertencentes aos xudeus dos séculos XIII e XIV, as cales, aínda que escritas en carácteres hebraicos, lense en castelán e non en galego, o que evidencia a orixe castelán dos xudeus, que entón eran moi numerosos na cidade, na que aínda permanece a rúa de «a Sinagoga». Ese nome parécelle estraño a C. Candí, quen opina debeu ser unha errada tradución dalgún nome galego, xa que os xudeus habitaban nun barrio aparte, o de «A Rabiada». Nos altos comprendidos entre a rúa de Juan Flórez, o Monte de Santa Margarita e a rúa da Falperra crese que estivo o barrio xudeu da Coruña, como o recorda o lugar chamado de «A Rabiada» (de Rabí). É máis natural que así fose, non que radicase no corazón da cidade primitiva, como aseguran outros, fundándose no nome da rúa da Sinagoga. É moito máis probable que estivese en «A Rabiada», xa por acharse distanciado e illado da cidade, cuxo recinto era pequeno, xa porque na parte baixa achábase a ensenada dá Palloza, próxima á cal estaba a pena denominada dos «Xudíos», que se supón era lugar de enterramento para eles, polas lápidas sepulcrais que alí se atoparon. «A pena dúas Xudíos» desapareceu ao invadir o mar aquel lugar.
Unha interesante monografía do P.Fita, «Os xudeus galegos no século XI», revela que existen poucos datos acerca dos hebreos nas terras galaicas. Na provincia de Ourense, unha das máis antigas referencias é unha escritura de capitulación entre o nobre galego conde Menendo González e o xudeu Arias Oduáriz. O P. Fita, ao referirse a unha carta de ordenanza do tombo de Celanova, en 1289, afirma que os hebreos tiñan unha aljama en Allariz. Tamén as houbo en Orense, Ribadavia e Monterrei. Allariz foi quizá o lugar no que primeiramente se instalaron os israelitas, e desde alí foi-. ron estendéndose e ampliando o seu tráfico mercantil. Nesa vila quedan os vestixios máis antigos, pois existen documentos do século XII relativos a contratos entre os moradores cos xudeus. En Ourense, o mesmo que noutras vilas de Galicia, os hebreos estaban en inmellorables relacións cos cristiáns. Dedicábanse, como de costume, ao comercio, e compartían os cargos públicos e prebendas cos cristiáns. Consérvase un documento de concordia e concesións que por certo o populacho obrigou a asinar ao bispo Don Pascual García no cal interviñeron, entre outros, os xudeus Ruy Sánchez de Espiñenta, Ruy Lorenzo, Juan Ares e Meen Yáñez. Entre outros cargos facíanse ao prelado o de «obrigar aos veciños a gardar e vixiar polas noites á xudía Gorina Pérez, condesa de Froniesta, que facía encantamentos e ceras». (Dedicábase a curar maleficios e vender cera virxe fiada por tres doncelas que levasen o nome de María.) «Gorina foi sen dúbida da caste de Isabel Broklin, a xudía de quen descenden os «nobres» apelidos dos Fonsecas e Ulloas de Galicia e os marqueses de Alcañices, abolengo que lles iguala cos ilustres vastagos dos condados de Monterrei, A Coruña, Vilaverde e Benavente, descendentes de Ruy Capón e a súa muller, xudeus, alcabalero el e almojarife de réinaa Dona Urraca; e con estes poden contarse os que veñen dunha «Fulana Expulgamanteles», a xudía, que son entre outros, os duques de Maqueda, Medina-Sidonia e Ponce de León, como os descendentes de Dona María de Juncos, chamada «a Coneja», tamén xudía conversa, penitenciada polo Santo Oficio de Zaragoza;' os de Camarasa, Osuna e Sástago...» (15). Os xudeus de Ourense tiveron o seu aljama nunha das rúas principais, a Rúa Nova, que alá polo século XV estaba situada nas proximidades da Praza Maior e Horta do Concello; A comunidade xudía de Ourense tivo a súa judería collendo a parte que entón era coñecida co nome de Rúa Nova e alcanzaba ata a horta «dás Ouliveiras», transformada despois en rúa do Instituto e horta do Concello, e nesta última rúa, hoxe de Pereira e Praza do Bispo Cesáreo, existe aínda, a casa co número 13, que ata os nosos días conservou o nome de ?a casa dá Xudía? A construción de dous edificios que aínda se ostentan na que foi aljama, levantados no século XVI, cambiaron a face da Rúa Nova, pero non os seus moradores en absoluto. Alí foi a residir Cadórniga, o encarnizado inimigo dos hebreos. «En sitio talvez moi próximo estaba a Sinagoga, que ocupaba unha parte do terreo en que, a mediados do século XVII foron emprazadas as obras da Igrexa e colexio da Cía. de Jesús...» «En canto á forma da Sinagoga, non será fácil precisala cando nesta zona da poboación todo cambiou. O terreo que quedaba da Rúa nova está ocupado polo que hoxe é Seminario Conciliar, e non subsiste nin aínda o nome da rúa...» (ibíd.).
Alí habitaba a xente máis rica da poboación, e nalgún documento noméanse algúns dos moradores: «David ó Xudío; Samuel, Xudío; á Xudía muller de Rovio, xudío; Ou'Colondro; Ou'Zapateiro; Juan Patino é sua nai, xudíos; Salamon Tecelan (tejedor)...». E é de advertir que «de cando en cando a xustiza do Concello tivo que facer ningún embargo na Rúa Nova, dedicados ao comercio, platería, arrendadores, cobradores, alcabaleros, foron donos do movemento pecuniario da provincia, ricos en facenda, mercancías, alfaias, roupas e casas, obtendo relativa protección do clero e dos bispos»- Noutros documentos menciónase á xudía Aldonza e a un tal Salamon, «xudeu plateyro», e a un Juan Dorribo que foi encarcerado por vender no seu tablajería da Rúa dás Chousas a carne máis cara aos xudeus que aos demais veciños. No libro de acordos do Municipio, 1441, hai un que mostra a tolerancia dos xustizas de Ourense cara aos hebreos, os cales, a pesar diso, dicíase que alcumaban «nazarenos» aos cristiáns e «Capeluda» á Virxe, expresando sen ambaxes a súa aversión aos ritos católicos. E fálase de «un Meen Potiño, Jues, que por razón que tina preso no seu cadea a Mose Marcos, plateyro xudeu por rason que diso que disera et desia contra Deus é Santa María, dicindo que a Virxe parirá tres veses». Noutros documentos cítase a «David ou xudío» e a «Carrasco ou xudío» e dos seus negocios de préstamos e pezas con cristiáns, nomeándose a un Ñuño Patino, notario e xudeu.
O clero e as autoridades de Ourense eran moi benévolos coa comunidade xudía. En cambio, algúns nobres feudais, como Gonzalo Díaz Cadórniga e a súa muller, Beatriz de Castro, profesábanlles verdadeiro odio. No ano 1442 os Cadórniga colmaron de persecucións aos xudeus ourensáns «chegando á triste situación de ver arrasada a Sinagoga, destruído o «Talmud» e roubados os obxectos que ao abrigo do templo custodiábanse». Outro membro do clan cometeu unha serie de abusos contra a comunidade mosaica, que se relatan nos escritos da época: «... ítem tomaron por forza a moza de Alvaro de Mira é dormiron con ela et apancarona... ítem sen escudeiro Alvaro Gandió matou a noso desiño Alonso, xudeu». En cambio, o Concello observaba con eles a maior tolerancia, permitíndolles a fabricación e venda de rosarios, crucifixos, cálices e outros obxectos sacros; que modificasen ao seu xeito o bautismo «cando, .chamadas as súas matronas, botaban, no caldeiro de auga de socorro ao recentemente nado, alfaias, moedas de ouro e pedras preciosas, vaticinando que Divos faría rico ao neno; que chamasen «Capeluda» á Virxe e que na Sinagoga maldixesen tres veces ao día aos «nazarenos».
En Ourense, os xudeus, como en toda Galicia, gozaban de plena e total liberdade nos seus asuntos comerciais. O escribano Afonso Enríquez e Samuel Abraham tiñan poderes para contratar cos cristiáns, sen que haxa referencia de que realizasen grandes usuras, como os de Braga, a quen houbo de esixir Afonso IV que nas súas escrituras usurarias non percibisen máis de «ou terço». Con todo, o Ordenamento da raíña Catalina e o Concilio de Zamora prohibíanlles ser cambiadores, alíflojarifes e recadadores, e prescribía que non gastasen pano que custase máis de 30 maravedíes a vara, que se cortasen o pelo e a barba e que non fosen albeitares, xastres, pellejeros, tundidores, calceteros, carniceiros, etc., e que os cristiáns fuxisen do seu trato. Había, emporiso, algúns grupos que desempeñaban cargos importantes, médicos, avogados, algúns moi renombrados, como os Guadalupe, que alcanzaron elevadas dignidades.
Aquela familia Guadalupe ocupou sinalada posición na Corte de Castela. Eran dous irmáns, ambos os médicos, Antonio e Pablo, orixinarios de Castro Caldelas, de onde pasaron a Ourense. Pronto foron soados polo seu saber e a Raíña Católica colmoulles de mercés, mentres príncipes e nobres disputábanse a súa amizade. Cando morreron os Reis Católicos pasaron ao servizo do Emperador Carlos V, acompañándolle nas súas viaxes e nas súas campañas. En Italia, os Países Baixos e Alemaña, e ata en América, deixaron pegada da súa sabedoría. Algún tempo logo de estar na corte rexia convertéronse ao cristianismo, facéndoselles nobres e exentos de. toda mácula ou «Sambenito.», autorizados a usar escudo de armas e departir coa verdadeira nobreza. No escudo figuraba un león negro en campo de ouro.
Moitas outras personalidades descollaron entre os xudeus ourensáns, como Abraham Vázquez, sabio xuíz rabino ; os escribanos Afonso Enríquez, Enrique Ismael e Nuno Patino; o avogado Luís Enríquez, que pleiteó contra Jerónimo Rodríguez, tamén hebreo e avogado de Ribadavia e contra a desdichada Isabel Coronel; os Méndez, Catalina de León, Arias, Morades, todos eles moi ricos; os Caminero, Pereyra, Tecelán, Espiñenta e Samuel ; o sabio Felipe Álvarez, os catequistas Jerónimo e Domingo e moitos outros. Os Arias e os Méndez foron famosos en Allariz e en Xinzo de Limia; os Bacaredo e Oduáriz en Celanova, e os Sánchez no Avia. E é posible que fose oriúndo de Ourense o soado filósofo Benito Espiñenta ou Spinoza; iso apóiao o feito de que o marqués de Bóveda de Limia era un Espiñenta e os seus dominios na provincia de Ourense chegaban ata Verín e Valdeferre. A Sinagoga de maior importancia era a de Ourense, onde igualmente radicaba o Sanhedrín, a «Tora» e o «Talmud». Houbo outra en Allariz, e no Cartulario de Sobrado dous Monxes faise referencia a un terreo designado como «Sinagoga». En Allariz, Celanova e Ribadavia contaban os hebreos co seu Consello de Anciáns para dirixir aos seus individuos, o mesmo no espiritual que nos asuntos comerciais.
En Ribadavia, vila que ten hoxe uns tres mil habitantes, había no século XIV máis de 1.500 israelitas, que habitaban o barrio próximo ao Miño. Cando os ingleses de Lancaster atacaron Ribadavia en 1386, os moradores, sen guarnición militar, defendéronse bravamente, con axuda dos xudeus, que resistiron na muralla pola Porta Nova e o Arrabal. Ao cronista Froissart houbo de sorprenderlle a encarnizada resistencia dos moradores e os xudeus, quen perderon ouro e prata en grandes cantidades ao entrar a saco os ingleses. Estes arrasaron a aljama, pero non queimaron a vila enteira por crela útil como praza forte.
En Ribadavia entrou un bo día o lendario Pedro Madruga, quen para vingar a morte da condesa Elvira de Ziíñiga, atacada a lanzadas polo populacho queimou a vila e levou preso, entre outros, ao prior de San Clodio, nun burro e cunha ristra de allos ao pescozo dicindo, irónico, ao despedirse: «Adeus, xudeus de Ribadavia».
Era entón Ribadavia un centro de contratación que estendía as súas operacións ata Vigo e outros portos, e penetrando ao interior da provincia de Ourense concorría cos tratantes de peixe das rías, cos de cereais e viños de Santiago, Ribeiro e Amoeiro, os de panos e os prateiros de Monforte e os mercadores de ferro, bronce e estaño que proviñan das minas de toda Galicia. Así chegou a vila a ser unha das primeiras prazas de Galicia, polo seu gran tráfico mercantil. Desde mediados do século XIII tiña xa o seu albóndiga, os seus hospitais de peregrinos, lazaretos, etc. Logo de expulsados, non esqueceron os xudeus a Ribadavia, legando aos seus o recordo daquela terra amada, e así, no século XIV, volveron conversos e establecéronse nun arrabal dela vila, facendo dela en pouco un florecente emporio comercial. Non é de estrañar que os veciños de Ribadavia profesasen gran afecto aos hebreos, do cales acusaban os poboados próximos. Aínda en tempos bastante recentes representábase alí unha pantomima de xudeus e filisteos. . A expulsión dos israelitas de Galicia ocasionou un decrecimiento xeral e notorio do comercio. A Inquisición actuou duramente en Ourense, deixando o peor recordo o inquisidor Gamarra, «tanto polos intereses que arrebatou aos acusados en favor das arcas do Tribunal como pola crueldade con eles executada». Foi acusada de feiticeira a moza Constanza de Pazo, de Lamala, dicíndose que succionaba o sangue aos nenos recentemente nados. Acusouse a Juan Gómez, de Verín, por ler libros cabalísticos e os de matemáticas de Patricio Sinot, profesor de Santiago ; a Juan Asturiano, de Verín, de que «para facer arar á súa vaca tomou unha candea e varios ramos de loureiro e oliva benditos, facendo deles catro cruces e derramando cera na auga».
O Tribunal confiscou os bens dun xudeu de Valdeorras, Méndez, por valor de máis de 40.000 ducados, e o mesmo fixo cos doutros potentados, como Marcial Pereyra, Antonia de Sarabia e outros. O maior pecado dos hebreos non foi a usura, nin a hechicería, senón a delación. Por delatora mereceu o repudio dos seus a tristemente famosa Isabel Coronel. Por medo á Inquisición, que segundo os cronistas actuou en Galicia con maior dureza que no resto de España, delatábanse uns a outros coa maior vileza. A fins do século XVI non quedaba no reino un xudeu sen converterse. A partir de entón, a Inquisición de Santiago emprendeuna contra os judaizantes, deixando triste fama o visitador Pedro Gamarra na rexión galega, segundo evidencíase nuns versos populares:
«Pedro Pérez é mais ó bandullo van vos dous ata ó cabo do mundo.'»
Os xudeus de Ourense e Pontevedra, durante as persecucións, alternaban a súa vida en Galicia e en Portugal, establecéndose acá ou alá, segundo íanlles as cousas e o rancor que lles profesaban os seus denunciadores. Se un decreto refuxiáballes no país veciño, outro lles facía volver. Así permaneceron, conversos, a maioría deles.
* Extraído do libro “LOS JUDIOS ESPAÑOLES” (1957)