A presenza xudea en Allariz

A PRESENZA XUDÍA EN ALLARIZ

Antonio Blanco Rodríguez

A historiografía xudaico-alaricana amósase parca en datos. Dificultade que xa atoparon Cid Rumbao e José Puga, principais estudosos do tema. O arquivo da parroquia de S. Esteban, fundamental neste caso, foi vítima do lume no s. XVII. O mesmo lle aconteceu máis recentemente ao do Concello, se ben este xa comezara a desmantelarse con anterioridade. Por ende a presen-
te aproximación á presenza xudía en Allariz ten un carácter fundamentalmente compilatorio.

1.-Orixe do asentamento xudeu:
No Foro de Allariz, outorgado por Afonso VII á Vila en 1.157 e que regulamenta minuciosamente as relacións de convivencia, non se fai a máis mínima alusión
á presenza xudía. A primeira referencia documental topámola en 1.186, data na que o Xudeu Maior merca ao Concello un pedazo de terreo con destino a cemiterio. Esta transación foi posible en virtude da doazón feita en 1.181 polo
Rei Femando II ao Concello das súas propiedades na Vila e no termo xurisdicional. Este primetro asentamento ubicábase nos suburbios da Parroquia de S. Pedro, entre Torre Lombarda e a Porta de Vilanova, dentro da
muralla e delimitado pola Rúa de S.Lázaro, en lugar de notable desnivel, no que aínda perdura o topónimo Barranquiño. Entre a muralla e o río extendíase o Campo dos Coiros, hoxe Portovello- cunha incipiente actividade de curtición ligada á presenza xudía que perdurará na evolución socioeconómica daVila.

2.-O período álxido: s. XIII e s.XIV:
Se ben a lexislación -a primeira lei de apartamento ditara Sisebuto no 3ª Concilio de Toledo- establecía a obrigada segregación de comunidades étnicas e relixiosas, todo parece indicar que a práctica cotiá obviaba ou cando menos difuminaba este rigorismo. Nembargantes puntualmente deberon producirse numerosos conflitos e enfrontamentos como se tira das sucesivas cartas
de avenencia e conciliación entre ambas comunidades. A primeira delas data de 1.249: "Sepan cuantos vieren esta página para siempre valedera que los que habitan en el atrio, por sí y por su parte y los que habitan enVilanova y en S.Pedro por sí y por su parte, hacen en, firme el siguiente pacto de amistad..."
Intento evidente de achegamento entre os cristiáns que habitan nas imnediacións do adro de S.Pedro e os xudeus dos suburbios da mesma parroquia e de Vilanova. Chama a atención a masiva concentración de institu
cións destinadas a grupos marxinais ou de presenza cercana non desexable
(leprosario de S. Lázaro, Hospital de peregrinos do Seixón e Hospital do Conde na rúa do mesmo nome, Albergue de S.Pedro...) durante estes séculos nas inmediacións da Parroquia de S.Pedro. A Vila xurdira e medrara en rúas paralelas ao castelo xusto no outro extremo, sendo aínda hoxe perceptible unha maior densidade de edificación na zona leste, preto do castelo, que na oeste, preto de S.Pedro. O 20 de maio de 1.289 asínase o principal documento en relación coa comunidade xudía: a Carta de avenencia que debe regular de
mutuo acordo a convivencia entre etnias. Non é o caso de entrar aquí
na clásica controversia deAmérico Castro e Sánchez Albornoz sobre a
convivencia e colaboración entre as tres culturas, incluidos os mouros ou mouriscos. O certo é que o pacto asínase en pé de igualdade, baixo a autoridade real representada por Pero Eanes, meiriño da Vila. Na orde relixiosa acórdase separar as celebracións públicas sen presenza dos uns nas doutros. Tamén se acorda que os cristiáns non morarán na xudería e viceversa. O Xudeu Maior, Isaac Ismael, deberá entregar en prenda "a casa do burgo polos danos que seus
xudeus hi feçeren..." O que pon de manifesto que os xudeus tiñan
propiedades no barrio criastián e incluso no novo barrio de O Couto onde se está a construir o Convento de Sta.Clara ao que na mesma carta establece o compromiso de doar en herdade "a orta que hi ten....por que as Donas do
Mosteiro podan.... façer seu cimeterio". O documento sinala claramente a ubicación da sinagoga e cemiterio: no Subcastelo, en solar cedido polo Concello en 1.186. Asemade faise unha primeira referencia ao barrio de O Couto, confirmado posteriormente por Carta puebla de Sancho IV de 1.293 e
que, co tempo, rematadas as obras, será ocupado polos xudeus.
Así poís, semella comprobado documentalmente que a finais do s.XIII os xudeus habitaban no barrio de S.Pedro e Vilanova e tiñan cemiterio e sinagoga no Subcastelo. Nin a carta de 1.249 nin a de 1.289 deberon eliminar os conflitos étnico-relixiosos na súa totalidade. A Festa do Corpus fora instituida por bula de Urbano IV en 1.272 e a súa procesión ordenada por
Xoán XXII en 1.316. Pola súa banda, a Cofradía do Corpus Deus estableceu
se en Allariz na Parroquia de S.Pedro e perdurou ate 1.875. No primeiro ano de celebración da procesión xa se produciron conflitos entre xudeus e cristiáns.
Neste contexto deben situarse os acontecementos de 1.317 con Xoán de Arzúa como protagonista. Subido a un boi guiado polos seus criados, a golpes de fariña e formigas bravas, vai escorrentar aos xudeus cara ao seu barrio.
Sentiuse tan orgulloso da súa fazaña que decidiu crear unha Fundación co seu nome e capital para perpetuar a súa memoria, o que aínda hoxe se fai anual e
puntualmente. Malia á Pragmática de Carlos III,en Allariz antívose a tradición, entre outras razóns pola Carta outorgada polo mesmo Rei en 1.766, posiblemente a petición do Concello, que sanciona a costume e permite a súa celebración. Nin a Picouta dos Xudeus, no Eirado de S.Pedro, debeu cumprir o efecto disuasorio agardado. En 1.319 trasladouse ao Outeiro da Forca -eufemísticamente rebautizado como O Xardin- e dalí, a finais do s.XV, ao Outeiro da Godalla. O topónimo orixinal mantense na Praza do Eiró, no que foi adro de S.Pedro.

3.-Decadencia e extinción:
Durante o conflito sucesorio mantido entre Henrique de Trastámara e Pedro I a presenza xudía en Allariz era aínda de notable entidade. Este último nomea a Fernando de Castro administrador dos reinos de Galicia, León e Asturias, quen mediante Carta outorgada de 5 de maio de 1.366 declara en Allariz unha especie de amnistía xeral, tanto a xudeus como a cristiáns: "... por cualesquier maleficios que cualesquiera de ellos hayan hecho o se hayan guardado de hacer en cualquiera manera, tanto judíos como cristianos...".
As décadas finais do s. XIV e o decorrer do s. XV significan un
camiño de decadencia cara a extinción numerosa da colonia xudía. Sen
dúbida os sanguentos acontecementos que no conxunto dos reinos se viven a partir de 1.391 deixaron tamén a súa pegada en Allariz. A colonia xudía trasládase, agora xa extramuros, ao Subcastelo e O Couto onde remataran as obras do Convento. A Lei de apartamento das Cortes de Toledo de 1.480 sentará principios xurídicos aínda máis rigurosos. Con todo enAllariz, seguindo a
tradición, se non se ignoran, sí que se interpretan moito máis benignamente.
A altura de 1.487 o párroco de S.Esteban manda Carta de aforamen
to en beneficio dos xudeus para que ampliaran o seu cemiterio.
Igualmente significativo resulta o caso de Mosé Peres, xudeu recadador de alcabalas reais en Ourense que, ao ser requerido para que se apartara á Rúa Nova desta cidade, manifesta que el era veciño de Allariz, o que sen dúbida amosa unha maior tolerancia aínda nestas datas na Vila que na capital. No mesmo senso semella aclaratoria a referencia a Juan Alfonso Carpintero, dirixente da revolta irmandiña en Allariz, que en 1.467 convoca unha fronte común de cristiáns e xudeus contra os cabaleiros do reino. A nova situación político-social de finais de século remata coa Pragmática de expulsión ditada polos Reis Católicos en Granada en 1.492. En Allariz os efectos da mesma deberon ser mínimos por canto a comunidade xudía xa se integrara por conversión masiva ou abandonaran os menos a Vila sen maiores problemas. A primeira consecuencia desta extinción "oficial" foi a remoción do "fossar" ou cemiterio xudeu do Campo da Mina practicada en 1.500,onde "...aparecieron cadáveres sentados en sus sepulcros en forma de silla con hebraicos caracteres en larga cartela funeraria". Posiblemente polas mesmas datas desmantelouse tamén a sinagoga.

4.-Pervivencia da tradición xudía:
A presencia da tradición xudía en Allariz, aínda que máis difusa,manterase ao longo dos séculos seguintes. Ao desmantelamento de cemiterio e sinagoga seguíulles a desafectación por parte do Concello. É máis que probable, como afirma Cid Rumbao, que as pedras correran cara abaixo, é dicir, cara ao río e
se empregaran na reconstrucción da ponte de Vilanova (1.559-1.600) ou no encoro e muiño da Puchina nas imnediacións do recinto de Vilanova que os cabaleiros da Orde de Malta rexentaron. No s. XVII o párroco de S.Esteban, Juan Antonio Conde, decidiu queimar o arquivo ante as continuas disputas entre cristiáns novos (conversos) e vellos. Neste mesmo século, co fin de desvirtuar a conciencia xudía, construiuse un Calvario no camiño que unía Vilanova co "fossar" ou cemiterio xudeu. Mauro Rivera, secretario do Concello en 1.740, deixounos a primeira descrición do Subcastelo: "secano, de inferior calidad, cabida tres fanegas, que sirve de pasto al común. Linda E.muralla de
la Villa; O., Castillo de ella; N., rio Arnoya y S. dicha muralla". De semellante xeito figura no Catastro de Ensenada de 1.749. Precisións análogas fará Juan
Manual Mascareñas, informante de Pascual Madoz en 1.836 para o seu Dicionario Histórico Geográfico de España: "El Campo de la Mina (cemiterio) es un sitio al ENE- y a cien pasos de la puerta principal de la Iglesia de S.Esteban en donde se enterraban los hebreos que subsistieron
en la Villa hasta el s.XVI". Ate 1.840 a Vila contou con cemiterios no adro de cada parroquia. Nesta data construiuse o cemiterio cristián de Vilanova, para o que se utilizou pedra da ala N. da muralla e a que quedaba da sinagoga e fossar. Curiosamente os documentos desta época ao referirse a este cemiterio utilizan o termo "fosario", o que avala unha influencia mutua das dúas culturas.
Desaparecidas as pegadas materiais, mantivéronse por séculos as actividades económicas, en mans dos agora conversos do barrio de S.Esteban, vencelladas ao curtido, "piliteiros", zapateiros, tecedores ou oficios menestrais xunto a pro-
fesións liberais. A tradición dos amendoados, gardada polas monxas do conven
to, ten relación coa colonia xudía. Un párroco de Santiago, en abril de 1.830, a vista de que as disposicións de Carlos III non surtían efecto sobre os disciplinantes, comentaba: "Reminiscencias mal extinguidas de la superstición judaica que labró la perfidia hebrea en el Sinaí". Son moitas as testemuñas directas que José Puga aínda tivo ocasión de recoller e que confirma a vixen
cia da tradición xudía no s. XIX e comezos do s.XX. Aos de S.Pedro seguíaselles a chamar "rifeños" pola súa actitude de provocación permanente. De igual xeito aos de S.Esteban se lles coñecía como "os da sinagoga", sendo frecuente o insulto de "touciños" ou "marráns", pois comían en público carne de porco para demostrar a verdade da súa conversión. Tamén na procesión de Semana Santa a figura do Nazareno ía custodiada por dous saións vestidos de romanos: o xudeu da corneta, que a máis de este instrumento levaba na outra man a soga de Cristo e o xudeu da tralla que portaba unha especie de látego. Se chamarlle a alguén "xudeu" xa era un insulto, este multiplicábase se a fórmula utilizada era "xudeu da corneta". En 1.910 produciuse un apedreamento contra estes xudeus da procesión que deu pé ó conseguinte xuizo, sen que ficara claro se as pedras tiñan como destinatarios aos xudeus ou aos seus portadores. De todo isto, o principal documento que pervive na actualidade constitúe o Festa do Boi de Corpus que a Fundación con nome de Xan de Arzúa debe preocuparse non só por conservar senón tamén por investigar e autentificar.

Fontes bibliográficas:

AMADOR DE LOS RIOS, José:
"Historia de los judíos en España y Portugal" Madrid, 1984.
BARROS, Carlos: "O outro admitido. A tolerancia cara os xudeus na
idade media galega". Universidade de Santiago.
CASTRO, Américo: "España en su historia. Cristianos, moros y judíos". Barcelona, l983.
CID RUMBAO, Alfredo: "Historia de Allariz". Ourense, 1984.
LOPEZ CARREIRA, Anselmo: "Os xudeus de Ourense no s.XV". Ourense, 1983.
MONSALVO ANTON, J.M.: "Teoría y evolución de un conflicto social. El antisemitismo en la Corona de Castilla en la Baja Edad Media". Madrid, 1985.
PUGA BRAU, José : "Os xudeus de Allariz". Ourense, 1996.
SÁNCHEZ ALBORNOZ, Glaudis: "España, un enigma histórico". Barcelona, 1985.