Xudeus galegos na Idade Media

Coa documentación actual non é posible definir con precisión o momento da chegada das xudeus a Galicia. Nunha data moi temperá, no século X, existen xa algunhas referencias aínda que illadas a xudeus vivindo en Celanova (Ourense).No tombo celanovés faise referencia a:- Abrahan Abba, o 11 de maio do ano 987, que toma parte no preito entre o abade Manilán e os habitantes da vila de Zacays.-O un de abril do ano 969 Abraham é testemuña dunha venda que se fai ao bispo Rosendo e aos frades celanovés.No século XI e no mesmo tombo faise referencia ás relacións e conflitos comerciais entre unhas xudeus e Menendo Gundisálviz e Arias Orduáriz, ambos cristiáns, e que permite afirma, sen lugar a dúbidas, que no século XI existe poboación feixón en Galicia. Neste documento fálase textualmente de "hebreos" afirmación que non se fai nos documentos do sigloX.Talvez o nacemento das pequenas comunidades galegas prodúzase despois de 1343 cando os Cortes reunidas en Alcalá promulgan unha lexislación antijudía, baseándose nas débedas das cristiáns coas xudeus. Pero ao mesmo tempo e nun intento de favorecelos, se permitiralles adquirir terras na marxe dereito do Duero. O ordenamento di textualmente:"Porque ayan mantemento é maneira de vivir et passar ben no noso señorío temos por ben que poidan aver et comprar herdades para si é para os seus herdeiros en todas as vilas et logares de noso regalengo et nos seus termos, nesta maneira: de Duero allende, fasta en quantia de treynta mill maravedis cada un, desque ovier casa para si: et de Duero aquende, veynte mill maravedis cada un, como devandito é. Et isto, que así compraron et ovieren, que sexa demais da herdades que hoxe án, do quier que as ovieren, et das casas das súas moradas et das casas que ovieren en súas juderías: pero nos outros señorios que non sexan abadengo, nin behetria, nin solariego, que poidan comprar daquí adiante fasta devandita quantia con vontade do Setior, cuxo for o luga, é non doutra guisa." (capitulo LVII)Tamén é posible que a causa desta diferenciación radique na menor importancia numérica das comunidades feixóns situadas ao norte do río Duero, o que permitiría unha concesión máis favorable.A partir do século XIV as referencias documentais van aumentando progresivamente ata acadar o seu cénit no século XV, non chegando nunca a igualar, en cantidade, a outras partes do país. A distribución xeográfica dos principais núcleos de poboación feixón realízanse en torno a tres grandes áreas: Zona Norte (A Coruña,Viveiro,Ribadeo e Betanzos), Zona Sur (Ourense,Monforte,Allariz, Celanova, Ribadavia, Tuy e Bayona) e Zona Centro, en torno a Santiago de Compostela.A poboación feixón estaba sometida a uns tributos exclusivos denominados "cabezas de peito" e "servizo e medio servizo" que se recadaban mediante o sistema de capitación, é dicir, existía un reparto previo entre os diferentes núcleos de poboación que tenia en conta o volume de cada un deles. Polo tanto este imposto nos permite un lixeiro análises demográfico.En 1442 Juan II intentou reducir o imposto persoal hebreo fixando o canon persoal en 45 marabedís por cada veciño ou cabeza de familia maior de 20 anos, eximiendo do imposto ás mulleres. Partindo dos datos do repartimiento de 1474 (non están incluídas comunidades importantes como Tuy ou Mondoñedo) e tendo en conta que a relación entre contribución e número de veciños nunca é exacta, senón meramente aproximativa, pódese falar dunha poboación de 567 hebreos en Galicia repartidos do modo seguinte: A Coruña, Betanzos e Ribadeo cotizan 1.800 marabedís que divididos polo canon persoal (45 marabedís) obtéñense 40 veciños ou cabezas de familia. Multiplicados por 6 (promedio de persoas por familia) obtense uns 240 habitantes xudeus aproximadamente. En Ourense, Monforte e Ribadavia que cotizan 2.000 marabedís, Aplicando o mesmo cálculo obtense 267 habitantes. En Bayona que paga 450 marabedís o número de habitantes redúcese a 60. A actividade profesional destes xudeus non difiere moito da practicada no resto da península. Así existen referencias a todos os niveis profesionais, a partir dos máis inferiores como Jaco Villamarin criado de Mose Perez en Ourense ata D.David propietario dun gran barco na Coruña.Pero talvez a profesión que mellor documentada está é a de recadador.Xunto aos recadadores de ámbito nacional como Abraham Seneor ou Abraham Benbeniste aparecen algúns galegos como Mose Perez de Allariz ou Juda Perez de Ponferrada. A situación económica loxicamente é moi diferente. Na cidade de Ourense, a cidade que máis documentación conservou, atópanse xudeus entre as listas de debedores e xudeus cotizando nos lugares máis altos das listas de repartimientos.En 1434 recóllese a seguinte cita"...iten que me deve Salamon Vello sobre unha espada dun fío de prata que ten Gomes de Chantada LXXXX mrs." O 26 de xuño de 1480 faise un repartimiento de doce mil pares de brancas para acudir á establo a tratar temas tributarios. O reparto faise por rúas e salienta que na Rua Nova as cantidades a pagar sexan as que seguen:Rua NovaAfonso Rodriguez IX Prateiro Alvaro Doseyra XVIII Pedro Gonçalaves XXX Aldonça Vasques IV Mose Albeytar XX Mestre Antonio IX Gonçalvo Amigo XII Diego Fernandes XVIII Afonso Vasques IX Jaco Cavaleiro IX Biatris Dousende IIII Jaco Vello XX Joan Patyño XX Maria Afonso de maqueyredo IX Joan Gonçalves XXX Estevo de Cartelle IX Gonçlvo Daguiar IX Alvaro Rodrigues XVMaria Castelaa IX Ynes dá Riba IIIIEste repartimiento mostra como na Rua Nova, rúa na que habitaban a maioría das xudeus, cotizan por riba de Mose Albeytar e Jaco Vello 3 persoas mentres que a mesma cantidade é paga, soamente, por Joan Patiño. Jaco Cavaleiro cotiza cunha cantidade moito máis pequena pero é igualado por sete persoas. Aínda, tres persoas máis cotizan por debaixo del. Destes datos pódese concluír que gozaban dunha posición económica media ou alta.Talvez o punto de maior conflito sexa definir, de acordo coa documentación, o tipo de relacións que se estableceron entre xudeus e cristiáns. Existen numerosas mostras de boas relacións entre xudeus e cristiáns. A documentación nos preséntaos compartindo o mesmo espazo urbano e incluso os mesmos negocios. O 22 de maio de 1487:"... Este dia, ena plaça do Campo, ena tenda de Afonso Fernandes, prateiro, foy feito polos ditos juizes outro tal mandamento a Mose Perez, judio..."Un feito curioso é que nas súas boas relacións chegan a transgredir a legalidade vixente. En Ourense, por exemplo, unhas xudeus asisten ao casamento dun cristián e tamén nesta cidade, é necesaria a chegada de novas autoridades para que se cumpra o decreto de apartamento a zonas especiais. O primeiro requirimento ten lugar o 3 de xullo de 1484 e o apartamento definitivo faise o 22 de maio de 1487. Sen embargo obsérvase como, ao mesmo tempo, as relacións vanse deteriorando ata o punto de que en 1489 os Reis Católicos teñen que facer un seguro a favor das xudeus pois estes temen que os encarcelen ou mátenos. Este seguro di textualmente:" Don Fernando e dona Ysabel...Sepades que a xudaría dos judios da cibdad de Ourense nos enbiaron faser relaçion que por odio e malquerençia e nemistad que con eles han e teñen... vos mandamos a todos e cada un de vos nos vosos lugares e jurediçiones que guardedes e fagades gardar este devandito o noso seguro...sy algunha ou algunhas persoas foren ou pasaren contra o ou contra parte do procedays contra talles ou contra os seus bens..."Outra importante manifestación de antisemitismo prodúcense en Allariz, onde nunha data moi temperá, en 1289, os xudeus e os cristiáns son apartados a barrios separados. "...ou dito Xudeo Maor nin seu jente...moren en vivenda fora dá xudería e nos nas outras ruas dá vila, do moran vos cristians..."o documento continúa "...E que nengun cristian morara na xuderia..."Sorprendentemente case 200 anos despois, cando no resto do país as xudeus están sufrindo persecucións, un foro do convento de San Esteban confirma que esta igrexa cede uns terreos próximas a ela para ampliar o cemiterio xudeu: "...e a todas as outras xudeus da xudaría, veciños e moradores da vila de Allariz, a herdade detras da torre Nova... por canto tedes os vosos enterramentos, xa de luengo-tempo, na outra herdade..."Á igual que ocorreu no resto do país, coa sinatura do Edicto de expulsión, o 31 de marzo de 1492 e a súa entrada en vigor o 31 de maio de 1492, iníciase a saída dos xudeus de Galicia. Algunha das vías de saída da península quedan reflectidas nun documento de 6 de setembro de 1492. Cítase, entre outras, a Cartagena, Granada, Sevilla, Badajoz, Cidade Rodrigo ou Zamora. Para Galicia dise textualmente :"... outra desde onde sae o bispado de Çamora e entra o Reyno de Gallisia por todo o que vai a raia de Portogal fasta a cibdad de Tuy.-Outra..."Tamén A Coruña, aínda que non figura expresamente no documento anterior, foi outro punto de saída. Existe unha referencia do 13 de maio de 1493 na que se di textualmente:"....e que devandito xudeu con outros judios da devandita çibdad da Coruña e Vila franca pasaron nunha nao...e que lévoos a Africa, e que así este como outros capitanes de naos que levaron outras xudeus..."Os destinos foron, principalmente, Africa como queda constatado no anterior documento e Portugal. Portugal pola proximidade xeográfica, a rapidez para pasar a fronteira e as facilidades dadas polo monarca portugués foi o destino de moitas xudeus galegos.Cando aumentan as persecucións en Portugal moitos deles regresan a Galicia. Sen embargo é moi importante ter en conta que a partir de 1492 non se pode falar de poboación feixón senón de poboación conversa. Comezando nese momento un das grandes problemas da historia de España dos séculos seguintes.

Un traballo de GLORIA DE ANTONIO RUBIO. Publicado no número 35 de "RAICES".