Un paseo polo Barrio Xudeu da miña Ribadavia

sábado, abril 28, 2007

Libro editado pola Fundación Pedro Barrié de la Maza:


Judíos en Galicia (1044-1492)

Gloria de Antonio Galicia Histórica A Coruña, 2006 ISBN: 84-95892-50-2 690 páginas Rústica. Tamaño: 23 x 17 cm
Edita a Fundacvión Pedro Barrié de la Maza.



A poboación xudea que habitou Galicia, centrado fundamentalmente no período baixomedieval. O libro estrutúrase en dous grandes apartados. No primeiro deles estúdase a demografía xudea en Galicia e as personaxes máis sobranceiras da comunidade hebrea; sitúanse todas e cada unha das comunidades xudeas no contexto da xeografía galega e no marco de cada vila ou cidade na que se ubicaban; analízanse as actividades socio-profesionais exercidas de xeito maioritario polos xudeos que residían en terras galegas; abórdanse, tamén, as relacións mantidas polas comunidades xudeas coas distintas institucións e grupos sociais da época (Coroa, Igrexa, Nobreza e Concellos), así como coa poboación cristiá no seu conxunto, analizándose o evoluir no tempo de anteditas relacións, que rematarán na promulgación do vergoñento edito de expulsión xeral de 31 de marzo de 1492.
O segundo fica composto polo apéndice documental, tanto de documentos inéditos como publicados previamente, que serviron de base á investigación e que compleméntase cos correspondentes índices onomástico e de documentos.



miércoles, abril 25, 2007

De Ribadavia a Xerusalén de 1606 a 1998



De Ribadavia a Xerusalén de 1606 a 1998.
Por Jose Luís Chao

Como é sabido en Ribadavia, sobre todo a través da representación do "Malsin" que cada ano se viña representando na "Festa dá Istoria"; foi no ano 1606 cando un ribadaviense, Xerónimo Bautista de Mena, xudeu arrepentido, denuncia ante o Tribunal da Inquisición de Santiago a douscentos veciños desta vila por practicas xudaizantes. Entre os denunciados atopanse varios dos seus familiares e outros destacados cidadáns, tanto no ámbito profesional como no económico, por exemplo dous rexidores de Ribadavia, Xerónimo de Morades e Xoán López de Hurtado. Destes douscentos acusados, corenta e dous foron condenados a diferentes penas nun auto público de fe celebrado na cidade de Santiago o once de maio de 1608; e quere o azar que entre estes corenta e dous condenados tópese Duarte Coronel, pertencente á unha ilustre familia de xudeus de Salvaterra. Contaba entón con trinta anos de idade e era veciño de Ribadavia por contraer matrimonio cunha moza desta localidade, Ana de Mena de dezasete anos, tamén condenada nese xuízo. O foi admitido a reconciliación en forma de auto publico de fe, facéndoo nunha igrexa e condenado a confiscación de bens, hábito e dous anos de cárcere; ela a confiscación de bens, hábito e un ano de cárcere. O primeiro ascendente coñecido de Duarte Coronel foi Abraham Senior, nacido en Segovia no ano 1412. Home de gran capacidade, foi desde moi novo encargado das finanzas e do cobro de impostos no Reino de Castela, chegando a ser un dos máis importantes Conselleiros da Raíña Isabel a Católica e intervindo na Voda desta con Don Fernando de Aragón. Rabino da Corte cando foi asinado o edicto de expulsión, foi convencido polos Reis Católicos para que se convertese ao Cristianismo, e así o fixo bautizándose en presenza da Reis o 15 de Xuño de 1492, mudando o seu nome polo de Xoán Pérez Coronel. Por diferentes circunstancias, o máis probábel é que fuxindo da Inquisición, os seus descendientes pasasen a morar en Portugal e máis tarde na veciña vila de Salvaterra, onde permaneceron polo menos dúas xeracións ate que a Inquisición causa estragos nesta familia, moitos deles condenados, algún será queimado vivo e os que puideron, fuxiron a terras libres. Parte desta familia escapo para Holanda e é un descendientes de Abraham Senior, talvez o seu bisneto, de nome Duarte Coronel, quen residindo en Amsterdam volve ao Xudaísmo, tomando o apelido Senior do seu bisavó e como segundo o seu apelido católico de coroes, facendo chamar David Senior Coronel, quen anos máis tarde marcho a Brasil onde chego a ser inmensamente rico grazas ás grandes plantacións de azucre que chego a ter. Foi unha descendiente deste, Nahman Natan Senior Coronel quen no ano 1820, aos vinte anos de idade decide deixar Holanda e emigra a Xerusalén onde escribiu libros de relixión que a farían famosa. Quere de novo o azar que un bisneto de Nahman Natan Senior Coronel, e polo tanto descendente do noso Duarte Coronel, máis tarde chamado David Senior Coronel, de nome David Koren viva actualmente en Israel, onde é unha coñecida personalidade por ser membro da primeira e segunda Kneset e fundador dun importante Kibutz ´Bet ha arava` nas beiras do Mar Morto, aínda que David Koren non sabe ate o momento que as súas raíces, estaban tamén en Ribadavia, na "Festa dá Istoria".
© Copyright CEM. José Luís Chao.1998

lunes, abril 23, 2007

BIBLIA KENNICOTT, A BIBLIA XUDEA GALEGA


BIBLIA KENNICOTT

Unha biblia xudea na Galiza do século XV
Por Carlos Barros
Universidade de Santiago de Compostela USC
A Biblia xudea da Coruña, coñecida como “Biblia Kennicott”, é, sen dúbida, o manuscrito de tema relixioso máis importante que nos legou a Idade Media galega e unha obra mestra das biblias hebreas medievais, está actualmente na Biblioteca Bodleian da Universidade de Oxford. Contén 922 páxinas en hebreo, 238 belamente iluminadas, os cinco libros da Torá (Xénese, Éxodo, Levítico, Números e Deuteromonio), os libros de Profetas e Haxiógrafos, e un tratado gramatical copiado dunha Biblia anterior que lle serviu de modelo coñecida como “Biblia de Cervera”, feita no ano 1300 e conservada na Biblioteca Nacional de Lisboa. Para o xudaísmo, relixión do Libro, nada é máis importante que a Biblia, que significa ‘libros’ en grego. Estes ‘libros’ da lei vella son compartidos dalgunha maneira entre cristiáns e xudeus, pois constitúen, dende que San Xerome os traduciu ao latín no século IV, o Vello Testamento. Un mozo e rico xudeu coruñés admiraba a manuscrita “Biblia de Cervera”, propiedade da familia xudía coruñesa Mordechai, cando menos dende 1375, polo que contratou un grande calígrafo para que lle fixese unha copia, quen rematou o seu traballo o 24 de xullo de 1476 agradecendo no colofón da nova Biblia ao “admirable mozo Isaac, fillo do defunto, honorable e querido Don Salomón de Braga (que descansa en paz a súa alma no Xardín do Edén). O Deus bendito lle conceda estudiala a el e ós seus fillos e aos fillos dos seus fillos a través de todas as xeracións como está escrito (Xosué, 1:8): ‘Este libro da Lei non marchará da túa boca, meditarás nel día e noite, de maneira que poidas observalo e obrar de acordo con todo o que está escrito nel’. E Deus lle conceda patrocinar moitos libros...”.O escriba desta monumental obra chamábase Moisés Ibn Zabarah, coñécensele outros dous manuscritos artísticos e tamén un tratado para escribir un pergamiño Torá. Dixeron del os contemporáneos: “Un grande calígrafo, o seu nome é grande en Israel, o santo rabí...”; este manuscrito seu “... non foi feito por un home, senón polo Anxo de Deus, un perfecto sabio, piadoso e santo...”.Viviu Moisés, coa súa familia, na Coruña, por conta do seu patrón, dez longos meses escribindo dous folios diarios, en letra cursiva cadrada serfardí, con tinta castaña, a dúas columnas, nunhas páxinas de 300 por 235 milímetros. Moisés contratou para ilustrar as marxes, o espacio entre as columnas e as letras capitulares, así como para intercalar páxinas marabillosamente debuxadas, a un artista iluminador de manuscritos que deixou a súa propia sinatura, “Eu, Joseph Ibn Hayyim, iluminei e completei este libro”, cunhas enormes letras que enchen toda unha páxina e representan figuras de homes e mulleres en coiros, animais, seres fabulosos... Ás veces Joseph pinta o acontecemento bíblico que se relata nesa páxina, outras belas formas xeométricas de estilo mudéxar, aqueloutras debuxa os xudeus co típico gorro bicudo, semellando unha boina paisana.A compenetración entre o calígrafo e o iluminador foi total, ámbolos dous exhiben nomes bíblicos, como era habitual entre os xudeus medievais, o que os leva a mutuos agasallos: Moisés procura salientar os feitos que concirnen a Xosé, fillo de Xacob, e, pola súa banda, Joseph decora con especial primor o Salmo 90, a oración a Moisés.Resulta ao cabo unha obra orixinal e fermosa. Por exemplo, as pinturas do rei David sentado no seu trono, Xonás tragado polo peixe ou o astrólogo Balaam consultando o astrolabio. Obra que ten ademais autores coñecidos, artistas que puxeron interese en deixar os seus nomes escritos para a memoria futura, para nós. Damos por seguro que a Biblia coruñesa marchou de Galiza despois de 1492. Pode que a levara canda el aquel Isaac que abandonou clandestinamente A Coruña, cara a África, en 1493, con “moedas e ouro e prata e outras cousas de valor”. E pode que non, pois o nome do patriarca Isaac era daquela ben común, e non se pode descartar que houbese máis de un na Coruña, aínda que o dono desta Biblia excepcional se tiña por único e ordenara facer unha caixa cunha chave para transportar o seu tesouro, onde gravou en hebreo unha soa palabra: “Isaac”. Non sabemos ren do itinerario da Biblia da Coruña na diáspora sefardí ate o ano de 1771, en que foi mercada en Inglaterra por iniciativa do hebreísta, bibliotecario e párroco de Oxford, Benjamin Kennicott, que lle deu o seu nome, aínda que a nós gostaríanos que recuperase os seus nomes históricos orixinais e fose coñecida no futuro como a Biblia de Isaac, fillo de Salomón, Moisés Ibn Zabarah e Joseph Ibn Hayyim, ou Biblia da Coruña, ou Biblia hebrea de Galiza. É por iso, para recuperar a nosa historia, que llelo contamos a vostedes, para que á súa vez llelo conten “aos seus fillos e aos fillos dos seus fillos a través de todas as xeracións, como está escrito” como quería Moisés, o noso artista calígrafo.

domingo, abril 22, 2007

Os xudeus de Galiza



OS XUDEUS DE GALIZA

Non é doado saber con precisión o fixamento de familias xudeas na Galiza, ainda que hai referéncias deles no século IV en vilas con movimentos comerciais: A Coruña, Lugo, Chaves, Tui, Ourense, Iria Flavia, Quiroga.
A partires do século XI empezan abundar datos en vilas do camiño de Santiago: Allariz, Monforte, Rivadavia...sendo durante o século XII e XIII onde se produce un medre importante da povoación sefardí na Galiza. Outros lugares con fonda presenza xudea foron Ribadeo, Viveiro, Celanova, Vigo, A Guarda, Pontevedra...máis os estudos recentes realizados pola historiadora Gloria de Antonio Rubio, na sua tese “Comunidades judías gallegas, siglos XI al XV”, destaca que houbo comunidades xudias en todo o território galego.A finais do século XV e comezos do XVI, produce-se a conversión da meirande parte deles en cristiáns, os chamados cristiáns novos. O resto decide acatar a expulsión decretada polos Reis Católicos ao non aceptar a relixión que se lles queria impoñer. Uns emigraron, via Portugal, a Franza, Paises Baixos, Inglaterra, Alemaña...outros fara-no a Marrocos, Exipto, Turquia e incluso a Palestina:
Familia Lemos:
Familia Mamán:
Segundo o historiador Felipe Aira Pardo, historiador i experto na Xudaría de Monforte de Lemos: “Os conversos soian poñerse apelidos de nova factura para non amolar aos cristiáns vellos”. Entre os apelidos probabeis de orixe sefardí, nomean-se: Gaibor, Céspedes, Oliveira, Freixo, Pérez, Azor, Gavilán, Trigo, Centeno, Coello, Falcón, Cordeiro, Piñeiro, Raposo, Teixeiro, Pereira, Pomar, Tella, Franco, Horta / Orta, Pacio, Ocampo, Carballeira, Carballo, Cerdeira, Xesteira, Xestoso, Gato, Pita, Castiñeiro, Castiñeira, Carneiro, Palomo, Pombo, Carrizo, Xato, Lemos, etc...Máis haberia que matizar isto, dado que moitos destes apelidos adoptados por familias xudeas xa existian e eran empregados por cristiáns vellos. Por exemplo, non podemos dicer que os Freixos sexan de ascendéncia sefardita senon que pode haber unha galla deste apelido que teña a devandita orixe.Entre as profesións máis salientábeis están as comerciais, xoieiros, prateiros...e como non a mediciña, destacando aos irmáns Guadalupe, de Castro Caldelas, e a Francisco Sánchez, de Tui.No Hospital de Santiago atopamos un feixe de médicos xudeosconversos nos que podemos citar os apelidos: Andrey, Varela de Montes, Teijeiro, Freire, Novoa Santos, Rodríguez Cadarso, etc.Entre a nobreza galega, unha boa parte ten sangue xudeo, podemos falar dos Fonseca, Alvarado, Cordoso (¿Cardoso?), Pardo, Correa, Guzmane (¿Guzmán?), Sotomayor, etc.Entre os apelidos que sinala o historiador Felipe Aira en Monforte, atopamos: Coronel, Pereira, Céspedes, León, Lucena, Fonseca, Paz, Guadalupe, Mezquita, Oliveira / Olibeira / Olibera, Ávila, Núñez de Freytas / Freitas, Feijoo, Alvarez, Carneiro, Falcón, Trigo, Centeno, Carrizo, Xato, Lemos, etc.Lalo Vazquez Gil, en "Retrincos da historia de Vigo", comenta que en Vigo e en Galiza hai apelidos que poideran ter algunha das suas galla de orixe xudea, entre os que atoparian: Coello, Falcón, Prado, Trigo, Cordeiro, Piñeiro, Raposo, Teixeiro, Pereira, Pedreiro, Manzano, Pomar, Pumar, Pumariño, Tella, Huerta / Horta, Pacio, Ocampo, Carballeira, Carballo, Cerdeira, Freixo, Funes, Xesteira, Xestoso, Paxaro, Gato, Pita, Castiñeiro, Carneiro, Palomo, Pombal, Carrizo, Xato, Lugo, Luaces, Chao, Rio, Fonte, Montaña, Penedo e Roca.
OS SUPOSTOS APELIDOS XUDEUS
(Artigo de Gonzalo Navaza recolido da sección da Caixa dos Apelidos realizada conxuntamente entre o xornal A Nosa Terra e A Mesa pola Normalización Lingüística)"En artigos anteriores aludiamos ás lendas familiares que explican apelidos galegos atribuíndolles procedencia exótica. Non fixemos referencia, sen embargo, a outras fantasías populares emparentadas con estas que gozan así mesmo de moita difusión, non só entre nós, senón en toda a Península: as baseadas na falsa consideración de certos apelidos como apelidos xudeus. Unha remitente apelidada Abad comunícanos que na familia ten oído dicir que ese apelido é de orixe xudía. Como ela mesma sospeita, é unha castelanización do galego Abade e non ten ningún fundamento consideralo xudeu. A mesma explicación circula para moitos outros, e tamén sentencias xeneralizadoras que pretenden facer xudeus tódolos apelidos que conteñen nomes de cores, nomes de árbores, de santos, de oficios, topónimos en xeral e mesmo algúns patronímicos moi comúns. Estas explicacións poden ter variadas orixes, apoiadas sempre nun prexuízo xenealoxista que supón erradamente que tódolos individuos que levan o mesmo apelido teñen que ser parentes en grao máis ou menos remoto. Deste xeito, ter noticia dun Pérez xudeu, por exemplo, e en calquera época histórica, pode conducir a pensar que tódalas persoas así apelidadas han de selo. Non hai dúbida de que noutras áreas peninsulares pode atribuírse, sempre en ámbitos locais, ascendencia xudía a tal ou cal familia e, xa que logo, ó apelido correspondente. Non obstante, non pode estenderse esa atribución ó mesmo apelido en localizacións xeográficas distintas. Porque, agás tal vez uns poucos patronímicos concretos derivados dun nome de orixe hebraica (Salomón, Leví e algúns outros), non se pode establecer unha relación directa entre un apelido e unha suposta orixe xudía. Nunha ollada ós padróns dos xudeus ourensáns a finais do século XV, pouco antes da expulsión (poden verse en A vida e a fala dos devanceiros, de Ferro Couselo, ou en obras máis recentes de Anselmo López Carreira) podemos inferir que o que caracteriza onomasticamente os xudeus non son os apelidos (pois levan en xeral apelidos idénticos ós dos non xudeus: Ares, Bravo, Gómez, López, Rodríguez, Vello...) senón os nomes de pía, entre os que predominan os nomes bíblicos alleos ó santoral cristián (Abrafán, David, Isac, Judá, Jacob, Leví, Mosés, Salomón, etc...). Cómpre ter en conta, ademais, que estes nomes de pía, sendo característicos dos xudeus, non son exclusivos deles. A nosa remitente atopa sorprendente esta lenda da orixe xudía e chama a atención sobre a aparente contradicción que encerra (dada a tradición antisemítica hispana) respecto doutras lendas galegas que pretenden ennobrecer liñaxes atribuíndolles orixes exóticas. En moitos casos estas atribucións de orixe xudía proceden doutras áreas xeográficas e arraigaron aquí polo prexuízo xenealoxista do que falamos. A isto debemos engadir que o antisemitismo nunca tivo presencia acusada entre nós (máis ben ó revés: véxase o que di López Carreira verbo dos xudeus ourensáns do XV) e que, paralelamente, en todo o mundo cristián existía tamén a tradición contraria, que asignaba ó mundo hebraico connotacións de carácter positivo. Lémbrense as antigas lendas que remontaban as liñaxes ilustres a unha ascendencia bíblica, como a que atribuía a Túbal a poboación de Hispania ou a Noé a fundación de Noia. Tamén debemos ter en conta que os galegos estaban libres de sospeita na obsesión de pureza de sangue que caracterizou a España dos Austrias. Considérese, finalmente, que a cualificación de xudeu tamén tivo emprego popular en Galicia, sen significados étnicos ou relixiosos, como sobrenome imposto a individuos ou familias singularizados polo seu carácter marxinal, heterodoxo ou contestatario. Un personaxe de Neira Vilas chamado "o Xudío" recolle o emprego tradicional desta fórmula de alcuña. Despois da expulsión, a finais do XV, os xudeus galegos pasaron maioritariamente a Portugal, e cando os botaron de alí o principal destino foron os Países Baixos. Aínda na actualidade existen apelidos (máis ou menos alterados na súa grafía) entre a comunidade xudía de Amsterdam, de poderosa tradición cultural, que poden corresponder a unha orixe galega. Estas circunstancias, engadidas ó feito de que o apelido toponímico Espinosa ou Espiñosa se rexistra entre os xudeus de Ourense do século XV (véxase a obra de Ferro Couselo mencionada), levou a defender, xa desde o século pasado, a orixe galega do filósofo holándés Baruch de Spinoza."
Publicado en GALIZA SOSEGO

NÚMERO 11 DA REVISTA "RAIGAME".


Magnificamente editada pola Deputación de Ourense, RAIGAME no ano 2000, no seu número 11, dedicara un espléndido monográfico á presenza xudea no noso País. Recuperar o legado deixado pola presenza durante séculos en Galicia.
Podes descargala en formato pdf na seguinte ligazón:

Xudeus e conversos de Monforte de Lemos


Judíos y conversos de Monforte de Lemos
Felipe Aira Pardo


Hasta hace poco, la historia oficial descartaba que Galicia hubiera acogido judíos y que, en cualquier caso, su presencia fue meramente testimonial.
Gracias a las últimas investigaciones se confirma que la presencia de comunidades sefarditas en tierras gallegas fue un hecho antes de la expulsión de 1492.
Existieron, eso sí, siguiendo las investigaciones realizadas hasta la fecha, lugares que tuvieron un mayor asentamiento de familias hebreas hasta el referido año. A partir del año 1496 coincidiendo con el edicto de expulsión de los judíos del suelo portugués, muchas familias retornaron a Galicia, sobre todo, a Ourense, Allariz, Ribadavia, Monforte de Lemos y Tui. Ello se plasmó, entre otras cosas, que durante el siglo XVI XVII y XVIII la Inquisición se cebara enormemente en muchas de estas familias conversas, siendo acusadas en muchos casos de seguir practicando la religión mosaica de manera oculta, existiendo hoy en la Sección Inquisición del A.H.N., multitud de procesos contra estas familias.
Mientras los investigadores reponemos esta página de la historia gallega, localidades como Monforte de Lemos o Ribadavia se convierten en la vanguardia de la recuperación de esta memoria olvidada.
Monforte de Lemos redescubre su judería, organizando exposiciones y congresos sobre la cultura de Sefarad y arrojando luz sobre un periodo que ha sido frecuentemente difuminado por la falta de testimonios documentales y que es sin duda alguna el capítulo más arrinconado de la historia gallega.
Por iniciativa del gobierno municipal que preside Nazario Pin Fernández se ha llevado a cabo un trabajo de investigación arduo y profundo sobre la comunidad judía y de conversos de Monforte de Lemos.
Este esfuerzo casi quimérico por recuperar una memoria escondida ha dado su fruto. Hemos conseguido localizar a diversas familias hebreas y los lugares donde vivían hasta la expulsión de 1492, por lo que, conseguimos delimitar las calles que hoy denominados de "ámbito xudeo".
Por otro lado, también hemos conseguido saber donde se ubicaba la sinagoga hebrea y, podemos afirmar casi con rotundidad que incluso el "miwe" o baño ritual hebrea está localizado, precisamente, en el ámbito de la sinagoga, en unas cuevas inmediatas a las ruinas de la misma.
Una serie de elementos existentes en las cuevas nos llevaron a solicitar la opinión de diversos técnicos de la "Red de Juderías de España "Caminos de Sefarad" y de varios judíos asentados en la actualidad en tierra gallega. Todos coincidieron en la afirmación de que probablemente tengamos situado el lugar del "miwe" o baño ritual judío.
El trabajo de investigación cuyo cuerpo principal está rematado consta de 100 páginas y diversas fotografías.
Dicho trabajo ha significado un importante paso para la recuperación y difusión de esta parte de nuestra historia local como es la entrada de Monforte de Lemos en la "Red de Juderías de España "Caminos de Sefarad" en noviembre del año 2001.
Esta asociación aglutina a las ciudades de España que conservan un importante pasado semita.
Las ciudades fundacionales son: Cáceres, Córdoba, Girona, Hervás, Oviedo, Ribadavia, Segovia, Toledo, Tortosa, Tudela. Ahora, se amplió la Asociación con otras ciudades: Besalú, Calahorra, Estella-Lizarra, Monforte de Lemos, Plasencia y Tarazona.
La Red aprueba nuevos miembros cada dos años y, ya tienen hecha su solicitud de ingreso ciudades como Barcelona, León o Palma de Mallorca.
Nuestra entrada no fue fácil ya que, había más de 25 candidaturas, afortunadamente, nuestros esfuerzos se vieron recompensados con el ingreso mencionado.
Por la documentación manejada hasta la fecha, la mayor parte inédita, los judíos de Monforte de Lemos no tuvieron una zona concreta de concentración. Su lugar de emplazamiento respondía al modelo de otras ciudades. Se ubicaban en torno a las puertas de villa y en las plazas del mercado. Debemos descartar la tan traída y llevada afirmación de que la judería monfortina se encontraba en la actual calle Abelardo Baanante, conocida popularmente como A Calexa. Efectivamente,, sí existieron viviendas de semitas en esta vía, pero, al mismo tiempo, los hebreos residían en otras calles monfortinas.
Las noticias más antiguas se remontan al siglo X, en concreto, un documento del año 915 que nombra a un Ismael "Judío".
Durante el siglo XIV varios titulares del Señorío de Lemos designaron a judíos para puestos importantes. Cabe destacar al Infante Felipe, hombre que gozaba de la amistad con la comunidad hebrea, hasta el punto de que el hebreo Yuzaf de Ecija se convirtió en almojarife real de Alfonso IX, gracias a la influencia del Infante, que era tío del monarca. D. Pedro Fernández de Castro "El de la Guerra", Señor de Monforte en 1334, tenía como recaudador al judío Don Guilleumo y su almojarife era D. Samuel, hermano de D. Guilleumo. Queda aquí patente como familias de judíos tenían estrecha relación con los titulares de Monforte durante el siglo XIV.
El hijo de D. Pedro, D. Fernán Ruíz de Castro "Toda la lealtad de España", Señor y Conde de Lemos, 1343-1369, se caracterizó por su política pro judía, siguiendo la línea marcada por su rey D. Pedro I "El Cruel".
Un documento sumamente importante para avalar la existencia de judíos en Galicia hace referencia al pago de las aljamas de judíos a la Corona de Castilla, años 1474, 1488, 1489, 1491. En el grupo de Ourense encontramos las poblaciones de Monforte de Lemos, Allariz y Ribadavia.
Otra huella de los hebreos en Monforte es el "Sello de Salomón" o estrella de cinco puntas.
En la parte más antigua de la Torre del Homenaje, cara este con un esquinal de norte y sur, construida en el siglo XIV, observamos signos lapidarios y marcas de canteros. El que más abunda es la referida estrella de cinco puntas o Sello de Salomón.
Esta estrella tenía y tiene especial significado para los hebreos pues representa los cinco libros del Pentateuco, cada punta un libro.
Dichos libros se encuentran siempre en un lugar importante dentro de la sinagoga hebrea.
Basándonos en la organización de ciertas corporaciones de constructores que se consideraban herederas de las medievales como las famosas "Compagnons de France", a estas marcas se les daba la consideración de aval de garantía, de trabajo de garantía.
La mayor parte de los maestros canteros, incluso, los más importantes, no sabían escribir en su mayoría y pasaban las técnicas de construcción de padres a hijos.
Con el fin de la Edad Media, la costumbre de usar estos signos lapidarios desapareció. El Renacimiento aportó nuevos hábitos y cambios de mentalidad. De hecho, después de dejar de utilizarlos perdieron su significado original.
Hemos hallado documentos inéditos que nos sitúan las calles de ámbito hebreo.
La mayor parte de las noticias corresponden al siglo XV que es, a nuestro entender, el momento de mayor presencia semita en Monforte.
Es necesario precisar que la mayoría de los documentos que se conservan datan de este siglo. De cualquiera manera, no descartamos la existencia de una destacada comunidad hebrea con anterioridad al siglo XV, aunque por el momento las noticias escasean.
Los sucesos acaecidos en el año 1391, con las persecuciones y matanzas sistemáticas de hebreos en diversas regiones de España, influyeron decisivamente en la elección de residencia de las familias hebreas que en número destacado se asentaron en Galicia.
Los gallegos estaban más enfocados hacia el movimiento contra la nobleza, que se tradujo en la revuelta irmandiña de 1467-1469 que en el movimiento antisemita que se estaba produciendo en otras regiones españolas.
A finales del siglo XIV, al Noroeste peninsular llegaron un gran número de semitas, solo superado por la llegada de familias judías durante las últimas décadas del siglo XV.
Una de las conclusiones más importantes que sacamos de esta documentación manejada es que los hebreos vivieron mezclados con los cristianos en diversas calles medievales monfortinas, sobre todo, en torno a las puertas de villa y plazas de mercado.
Así, sabemos, por ejemplo, que en el año 1449 "Moshe Judyo" moraba en la calle de la Zapatería y que, en el año 1453 "Esther la Judía" vivía en la misma calle, hoy conocida con el nombre de Travesa do Cárcere Vello. Por cierto, este nombre no hace alusión alguna a la historia de esta importante calle medieval que, durante siglos fue llamada Zapatería y que hoy por el simple hecho de que durante algunas décadas del siglo XIX el torreón hoy ocupado por las oficinas de Ribeira Sacra fuera Cárcel del Partido Judicial de Monforte, lleva el horrible nombre de "Cárcere Vello".
En 1474 la familia semita formada por "Manuel y su mujer Lidica los judíos" vivían en la calle de los Herreros. Esta calle actualmente forma parte de la Praza de España. Era la zona inmediata a la calle de Santa Domingo, subiendo luego para la puerta denominada "Do Cárcere Vello". En la Praza de España estuvo hasta el siglo XIX la iglesia románica de Nuestra Señora de A Regoa y, a los pies de las iglesias solían vivir familias hebreas aprovechando la actividad mercantil que las mismas generaban.
En el año 1462, "Isaac Chamizo" moraba en la rúa "Nova" hoy Abelardo Baanante, popularmente "A Calexa".
En el año 1488 "Boaventura Judía" tenía su casa en la "Plaza del Azouge" o sea, del Mercado, la palabra tiene raíz árabe- hoy conocida como Praza de las Pescaderías, inmediata a la denominada Puerta de la Alcazaba. Esta casa en 1492 pasó a manos del II Conde hereditario y perpetuo de Lemos, D. Rodrigo Enríquez de Castro.
Estos son alguno de los ejemplos de familias hebreas que vivieron en Monforte con anterioridad al año 1492.
En cuanto al tema de la sinagoga los datos de que disponemos nos la emplazan en un solar hoy arruinado situado en la calle Falagueira. Curiosamente, al comienzo de la investigación, la tradición popular ya la ubicaba en esta calle intramuros de la villa que fue durante la alta Edad Media la mas importante del Monforte medieval.
Recientes documentos que hemos hallado nos sitúan la "Torah" judía en la Falagueira. En foros se llega a concretar que estaba frente al viejo Ayuntamiento de Monforte, el que perduró hasta el siglo XIX en el que se cambió de emplazamiento bajando para la calle del Comercio.
La sinagoga solamente conserva los muros y al fondo, lindando con el monte de S. Vicente, dentro del propio solar dos cuevas que, según los últimos datos y opiniones especializadas pueden corresponder al "miwe" o baño ritual hebreo.
Son dos cuevas, una de ellas con unos peldaños para bajar al estanque y en ella se puede ver un orificio en la parte superior, labrado en la roca que servía para recoger el agua precedente del cielo.
La existencia de dos cuevas demuestra la tradición de separar a mujeres y hombres en las prácticas religiosas de los hebreos para que el sexo no les aleje de Dios, nos aclaran unos judíos residentes actualmente en A Coruña.
La sinagoga sigue en manos privadas y el ayuntamiento está haciendo gestiones para convertirla en un lugar público.
La calle de la sinagoga, como en muchos otros lugares, fue rebautizada como la calle de la Cruz, para de alguna manera borrar los rastros de la presencia judía y cristianizar el entorno; en otros lugares se llamaba a la calle a partir de la expulsión "Rúa Nova". Precisamente, en la rúa Nova de Ourense es donde habitaban la mayor parte de los judíos.
Lo de calle "de la Cruz" se basaba en el hecho de que el símbolo más emblemático de la cristiandad es la Santa Cruz, de esa manera se rebautizaba la calle como se hacía con los judíos convertidos que cambiaban el apellido por otro cristiano como Santamaría, Lemos, Guadalupe, etc.
Tras la expulsión de 1492 la mayor parte de los hebreos que no quisieron convertirse al cristianismo marcharon a Portugal. En Portugal en el año 1496 se produce el edicto de expulsión. Esto supuso que muchos judíos retornaran a la vecina Galicia, eso sí, convertidos al cristianismo pero en su mayoría, de manera falsa.
Fue entonces cuando comenzó un largo período que abarca desde el siglo XVI al XVIII, siglos en los que la Inquisición se cebó en muchas familias de judeo conversos o cristianos nuevos asentados en Galicia, procesados por seguir fieles a los principios de la religión mosaica.
Los principales puntos de asentamiento de estos "cristianos nuevos" fueron Ourense, Allariz, Ribadavia, Tui, Monforte de Lemos, Celanova.
Podemos observar que los conversos eligieron para su morada los mismo lugares donde vivieran antes de 1492.
En Monforte tenemos abundantes familias conversas procesadas por presuntos escarnios, injurias o seguir fieles a la religión hebrea.
La familia más importante judía y luego conversa es la de apellido Gaibor.
Los Gaibores asentados en Monforte, por lo menos, desde el siglo XV, era de origen hebreo y, según un documento de la Inquisición de Santiago, del año 1580, su tronco fue Juan de Gaibor, padre de Jorge de Gaibor, que se bautiza en edad ya avanzada, para salvarse de la expulsión. Juan de Gaibor aparece en foros de finales del siglo XV, pertenecientes al monasterio de S. Vicente del Pino, concretándose que era Secretario del II Conde de Lemos.
Los judíos convertidos viendo la situación peligrosa que se les presentaba, sobre todo, al instalarse el Tribunal de la Inquisición de Galicia en la segunda parte del siglo XVI, pensaron en usar parte de sus ahorros para la compra de cargos públicos ofrecidos por la administración, que no se preocupaba, por lo general, si estos "aspirantes" eran cristianos viejos, judíos convertidos, etc. Al existir buenas cantidades dinerarias por medio, el objetivo estaba cumplido y las creencias religiosas no importaban.
Los Gaibores son el mejor ejemplo monfortino de que, la comunidad de judíos, luego conversos de Lemos, contribuyeron con su trabajo a la construcción de aquella compleja sociedad monfortina de los siglos XV, XVI, XVII, XVIII, ocupando cargos públicos en el Ayuntamiento de la villa, al servicio de los titulares de la población, desarrollando una intensa labor comercial, etc.
Uno de los vestigios materiales más importantes del pasado semita monfortino es una lápida de mármol que se encuentra en la actualidad en el Museo Arqueológico Provincial de Ourense que pertenecía a la capilla que los Gaibores fundaron a comienzos del siglo XVI en el convento franciscano de S. Antonio de Padua, donde tenían el panteón familiar los Condes de Lemos.
La lápida es una de las pocas piezas que perdura del desaparecido convento franciscano. Tiene una inscripción que dice:
AQUI IACEN JUAN DE GAIBOR Y SU IJO JORGE DE GAIBOR FUNDADOR DESTA CA "PILLA FUE" RON VECINOS Y REGIDORES DESTA VILLA.
A la inscripción le falta una parte, lo que motivó la errónea creencia, hoy aclarada, de que dicha pieza avalaba la fundación de una casa en Monforte de Lemos por parte del linaje de los Gaibor. Ponemos entre comillas la parte que le falta a la lápida.
El hecho de que fueran llamados al Concejo, denota que tenían en la sociedad local de aquellos años, un reconocimiento y poder. Esta posición pudo derivarse de su situación económica o bien de su competencia personal en los asuntos de la administración del concejo.
También hemos conseguido ubicar las casas donde vivieron los Gaibores durante el siglo XVI-XVII. Se trata de bellos inmuebles de piedra sillar situados entre la Praza de la Pescadería y el comienzo de la calle de la Falagueira.
Foros de aquellos siglos nos la sitúan perfectamente y, asimismo, como la familia se unió en el siglo XVII a los Ponce de León y Somoza. Es más, en dichos inmuebles aún se pueden apreciar el escudo de los Ponce de León y Somoza, no el de los Gaibores, pues, como cristianos nuevos no se les permitía tener escudo nobiliario, salvo en contadísimos casos, como ocurrió con la familia conversa de los Guadalupe.
Varios miembros Gaibores fueron procesados por la Inquisición a lo largo del siglo XVI-XVII. En ninguno de los casos se llegó a consumar la pena ni probar nada. Así lo demuestran los documentos de la Sección de Inquisición del A.H.N. de Madrid.
Entre ellos podemos citar a Benito de Gaibor, Cristobal de Gaibor, Juan de Gaibor, Francisco de Gaibor, Antonio de Gaibor, etc.
Actualmente, estamos haciendo las gestiones oportunas desde el Ayuntamiento de Monforte de Lemos con el Museo Arqueológico Provincial de Ourense -gestor de la pieza- y con el Ministerio de Cultura -dueño de la pieza-, para poder traerla a Monforte y gestionarla. Sería un importante referente de la historia hebrea local.
Entre los escarnios e injurias más conocidos en la historia monfortina se encuentra "El Cristo de los Azotes" y el "Cristo de la Colada"
Fray Jacobo de Castro, cronista de la Orden Franciscana, coincidiendo con su visita al convento monfortino de S. Antonio en el siglo XVIII, dejó noticia de la existencia de dos curiosas piezas allí custodiadas. Dice:
"... Una de ellas estando azotándola unos judíos en su infame sinagoga dio voces llamando al padre guardián, quien (...) guiado de aquella lastimosa voz (...) se entró en la sinagoga y recobrando la imagen (...) tuvo tiempo para dar cuenta a un ministro del Tribunal, quien prendió y castigó a los judíos, y depositó la imagen en este convento (se refiere al de S.Antonio) En cuanto a dos imágenes de Cristo muerto bien crucificado que en este convento se tienen con especial veneración de la estatura de una tercia (...) uno con el título de "La Colada" y este está en la Sacristía con las demás reliquias y el otro con el título de "Azotes" está en la celda guardianal con una estatua de San Antonio de estatura pequeña (...) Es tradición que una vil mujer la entró en una caldera de colada, que estaba hirviendo, deseando (...) borrar la hermosura de la imagen (...) Por más que sudó y afanó la proterva mujer en supultar en lo profundo de la caldera la imagen, ésta se subía a la superficie de la colada. No se ejecutó esta execrable maldad con tanta cautela que no se hiciese publica; y averiguada fue presa y castigada la mujer por el Santo Oficio (...) Sucede con esta santísima imagen una cosa bien portentosa y es que, siendo fácil abrir la caja en que está cerrada y colocada no es posible abrirse por más vueltas que se den a las llaves, si dentro de la sacristía se halla algún judío"
Nosotros disponemos de nuevos e inéditos documentos que relacionan la historia del "Cristo de los Azotes" de miembros de la familia GAIBOR.
Un documento del año 1580, perteneciente a la Inquisición de Santiago, hoy guardado en el A.H.N. de Madrid, dice:
"Jorge de Gaybor difunto vecino de Monforte de Lemos, denunciado de que azotava en su casa de noche a un crucifixo, examinaronse cerca de ello doze testigos entre los quales declaro uno que siendo su criado y dexandole encerrado y volviendose para le hablar sintio que dava golpes y poniendose a escuchar le parecio al testigo que los dava a un crucifixo que tenía allí, consta asimismo por el testigo y dicho de vista que en el tiempo que se tratava deste pleyto en Monforte de Lemos delante del Juez seglar y le fue el dicho Juez a buscar la casa al dicho Jorge de gaybor un muchacho suyo llevava para sant francisco de aquella villa un crucifixo ascondido y fue descubierto lo qual se tubo por indicio contra el dicho Jorge de Gaybor consta asimismo que el dicho Jorge de Gaybor fue oraquel tiempo había quarenta años (esto se dice en el año 1580 y el suceso ocurre en el año 1540)a presentarse enla Inquisición de Valladolid y que se volvió sin presentarse a su casa a domurio ay a pocos dias ay contra el dho Jorge de gaybor..."
Otro documento del mismo año y fuente dice:
"Juan de gaybor difunto hijo del dicho Jorge de Gaybor vecino de Monforte, denunciado de que siendo muchacho le toparon con un crucifixo y unos azotes en la mano y que como bio gente los ascondio en una arca -examinaronse quatro testigos y que no resulto cosa de vista mas que de que siendo pequeño y aprendiendo a ler le azoto al dicho Juan de Gaybor el clerigo que le enseñava por averle hallado azotando y deste castigo ay dos testigos de vista aunque el uno dize lo bio entonces castigar Pero que no save si era por aquello, no se examino por ser defunto el clerigo."
Otro documento del mismo año y fuente:
"Pedro de Gaybor vecino de la villa de Monforte de hedad de sesenta años fue testificado por un testigo de vista y dos de oydas de qye en una arca suya avian visto unos azotes y un crucifixo pintado en tabla estos testigos de vista fue una criada suya..."
Otro documento del mismo año y fuente:
"En Monforte de Lemos Pedro de gaybor hijo del dho Jorge de gaybor vecino demonforte, denunciado dequecierta moza criada suya conquen tenia conversacion leavia avierto una arca que tenia un sobrado y avia hallado ay un Crucifixo yunas llagas examinosela dha moza yfue de vistayotros tres de oydas."
En cuanto al Cristo de la Colada sabemos por un documento inédito hasta la fecha que en 1785 aún se conservaba en el convento franciscano de S.Antonio y era objeto de veneración por los monfortinos. Dice un documento de ese año, documento depositado en el archivo municipal monfortino:
"En la villa de Monforte de Lemos a treinta dias del mes de junio año de mil setecietos ochenta y cinco por parte de don Ignacio Correa vecino desta villa se exivio en este oficio los papeles y escripturas siguientes (...) y una escritura de foro que en fuerza de dichos autos y licencia hizo la referida doña Benita Vázquez Salgado dela expresa casa y guerta a favor del mencionado don Ignacio Correa en renta anual (...) y un QUARTERON DE CERA PARA EL SANTISIMO CRISTO DE LA COLADA SITO EN EL CONVENTO DE SAN FRANCISCO."
Sabemos de esta pieza hasta años antes de la invasión napoleónica y, teniendo en cuenta la tradición religiosa y popular de la misma, lo lógico es que fuera colocada a buen recaudo antes de la entrada de los invasores franceses. Tal vez hoy se guarde en alguna casa monfortina, desconociéndose su verdadero valor histórico.
Otras familias conversas asentadas en Monforte de Lemos y que fueron en su momento procesadas por el Santo Oficio de Santiago, con diferente suerte son las siguientes: CORONEL, PEREIRA, CESPEDES, LEON o DE LEON, ABRAHAN DE LUCENA, FONSECA, PAZ, GUADALUPE, MEZQUITA, OLIBERA u OLIBEIRA, AVILA, NÚÑEZ, DE FREYTAS, FEIJOO, ALVAREZ, CARNEIRO, FALCÓN TRIGO, CENTENO,CARRIZO, XATO, etc.
El vocablo "De Lemos" o "Lemos" es singular de nuestra tierra y da nombre a nuestro valle. Su significado si seguimos a Manuel Murguía, Padín y Bullet, entre otros, alude a tierra húmeda, lo que encaja perfectamente con nuestro país.
Lym, Leman, Limoges, Limia, son algunos de los topónimos españoles y europeos que, al igual que nuestro Lemos, titulan poblaciones de tierras fértiles y húmedas.
Desde la Alta Edad Media "De Lemos" da nombre a los titulares de la villa, hoy Ciudad, los Señores y luego Condes hereditarios y perpetuos por encima de los apellidos Castro, Enríquez, Osorio, etc.
Una de las ramas de la familia de los López que se distinguió desde los primeros momentos de la Reconquista tenía propiedades y castillos en el valle de Lemos, señoreando los actuales ayuntamientos de Sober y Pantón. Para diferenciarse de otras familias colocaron el término "De Lemos" constituyendo la familia de los Lopez de Lemos.
Las familias hidalgas de apellido "De Lemos" avecindados en el país lusitano, tenían sus raíces en nuestra tierra. Los descendientes de los Condes de Lemos y los Condes de Amarante -López de Lemos- alcanzaron gran fama en Portugal.
La ciudad de Monforte se le añadió de forma oficial, en el año 1916, el término "De Lemos" para diferenciarlo de otras localidades del mismo nombre Monforte.
No existe otra población ni región ni accidente geográfico o familia noble -salvo las procedentes de nuestra tierra- que se identifiquen con "De Lemos"-
Lo que resulta ciertamente sorprendente y destacable es la cantidad de familias sefarditas que, desde el siglo XVI al actual, se extienden, sobre todo, por Europa y América, teniendo dos denominadores comunes: SU ASCENDENCIA SEFARDITA Y SU APELLIDO "DE LEMOS".
No podemos afirmar que todas estas familias sefarditas de apellido DE LEMOS provengan de nuestra Ciudad, no todos tendrían como móvil para adoptar este apellido su origen geográfico en Monforte de Lemos o en la Tierra de Lemos.
Tal vez, en el momento de su conversión, de su bautismo al cristianismo, adoptasen el nombre para buscar la protección de los Condes de Lemos o de otros nobles relacionados con nuestra región. Acaso para honrar alguna deuda contraída con estas familias.
Comprobamos que existen descendientes de sefarditas con este apellido en lugares tan dispares como Altoona, Hamburgo, Prusia, Curaçao, Brasil, Santo Domingo, Amsterdam...
Los primeros se remontan al siglo XVI y los últimos viven en la actualidad, en diversos países europeos y americanos.
Desde la segunda parte del siglo XVI muchas familias semitas tuvieron como punto de referencia América.
Con la inestimable ayuda de Doctor Mordechai Arbell del Congreso Mundial Judío; del Doctor Moshe Shaul, Vicepresidente de la Autoridad Nacional del Ladino y Director de la revista en ladino "Aki Yerushalayim"; del Doctor Carlos Barros de la Universidad de Santiago de Compostela; del Doctor Anselmo López Carreira de la U.N.E.D. de Ourense; del profesor D. Jose Luis Chao Rey, Presidente del Centro de Estudios Medievales de Ribadavia; de la Sra. Claudie Blamont Presidenta del Círculo de Genealogía Judía de París; del Doctor Paulo Valadares y Doctor Faiguenboim de la Asociación de Genealogía Judía de Brasil; del Doctor Marcelo Benveniste, de la Asociacion de Genealogía Judía de Argentina del Doctor Arlene E. Jacob de EE UU; del Doctor Abraham Haim Catedrático especialista en Historia del Próximo Oriente, ex profesor en la Universidad de Tel Aviv; entre otros, hemos conseguido recopilar un centenar de judíos de apellido "DE LEMOS", que van desde el siglo XVI a la actualidad.
Algunos de ellos son los siguientes:
El Doctor Mordehai Arbell nos envía la siguiente información:
"En Curacao Moses de Daniel Benjamin con Rachel de Joseph De Lemos Benveniste. Moses Da Costa Lemos con Rachel Morales se casaron en el año 1762.
En Santo Tomás Zelia de Lemos nacida en la República Dominicana el 7 de octubre del año 1875, falleciendo en Panamá el 3 de junio de 1916, casada con Isaac Levi Toledano, nacido en St. Thomas el 9 de octubre de 1867, falleciendo el 14 de mayo de 1933. Zelia era hija de Samuel de Lemos, nacido en Prusia en el año 1854 y murio en Panama en el año 1897. Se conserva la lápida sepulcral. Raymond Levi De Lemos, nacido en Panamá en 1897 y fallecido en el año 1960 casado con Rachel Evelyn Melhado nacida en Panama en 1907, que fueron padres de Richard Raymond Toledano, nacido en Panama, casado con Amelie Antonia Sanabria de Toledano."
En 1882 el general Dominicano Luperon inicio un proyecto: llevar judíos de Ucrania. Dominicano Luperon recibió apoyo de judíos residentes en Puerto Plata y Santo Domingo dirigidos por Jacob De Lemos. Jacob de Lemos, escribe en febrero de 1882: "Siempre hemos sido recibidos, entre todas las clases del pueblo dominicano, con una hospitalidad exquisita..."
Hoy residen en Santo Domingo: Doctora Celina De Lemos, Ruben Lemos, José De Lemos, Mirna De Lemos, Miguel de Lemos, Rafael De Lemos.
La familia Toledano De Lemos vive hoy en Panamá. Tienen una empresa grande de pollos y huevos.
Hamburgo. Se conserva la lápida tumbal de Yosef Haim De Lemos con el siguiente escrito:
Lápida de entierro del preciado y prestigioso Yosef Haim de Lemos. Falleció en miércoles, 26 del mes de Tishrei. Año 5456. Año cristiano de 1695.
Recibí del Sr. Ramón Sarraga de Detroit, lo escrito en lápidas tumbales en Hamburgo de Joseph Hisquau De Lemos su esposa Abigail y de Daniel De Lemos. También en el calendario hebreo de Hamburgo Josepj De Lemos, Isaac de Lemos, Joseph De Lemos casado con Sara del Monte o Joseph Isquiau De Lemos Benveniste.
Así podíamos continuar hasta un centenar de judíos de apellido "De Lemos".
También podemos detenernos en el apartado de brujas, adivinadoras, etc., que hemos visto en la documentación consultada.
En la documentación que manejamos, sobre todo del siglo XVI, se desvela, entre otras noticias, la cantidad de adivinadores y brujas avecinados en Monforte y procesados por el Santo Oficio de Galicia.
Son un total de cincuenta casos entre los años 1580 a 1600, que incluyen a algunas personas "poseídas" por el demonio.
Existen leyendas, dichos y refranes que denotan la tradición hebrea en Monforte.
Así, por ejemplo, los vecinos de la población de Sarria cantaban en el siglo XVII a los vecinos de Monforte de Lemos "Monforte de Lemos, Monforte dos demos, quinientos vecinos, trescientos ladrones y el resto judíos."
En la leyenda más importante y enraizada en nuestra localidad "La Corona de Fuego" en diversas versiones, como la de Galo Salinas, se menciona a un judío con papel destacado en el desenlace de tan terrible suceso. Está claro que un relato que se desarrolla en nuestra tierra tenía que contar con alguna representación de la comunidad judía.
Hoy, los más viejos de Monforte recuerdan que no hace tanto tiempo era normal denominar a los vecinos del barrio de S. Vicente como "rabudos", vocablo que según la tradición local, deriva de rabino, dado que en esta zona se ubicó la sinagoga y la comunidad judía y conversa de modo mayoritario.
Por último, para terminar con este breve relato de nuestro trabajo de investigación histórica titulada "Los judíos y conversos de Monforte de Lemos" trabajo que, entre otros resultados nos proporcionó nuestra importante entrada en la "Red de Juderías de España "Caminos de Sefarad", dar las gracias a las palabras del Doctor Carlos Barros profesor en la Universidad de Santiago de Compostela, y miembro del C.S.I.C. en Santiago, que dice:
"Iniciativas posteriores en Pontevedra y Monforte amosan que está a medrar o interese pola historia xudía de Galicia."
"Felipe Aira, historiador actual de Monforte de Lemos aporta a esta edición de Raigame, sobre xudeus públicos e xudeus conversos no antigo Reino de Galicia, tres artígos de gran interese polas súas referencias documentais inéditas sobre xudeus medievais, a familia xudaizante dos Gaibor, e as orixes inquisitoriais da tradicion que dicía que os xudeus monfortinos azoutaban a Cristo na súa infame sinagoga."


* Felipe Aira Pardo es historiador e investigador . Delegado Local "Red de Juderías de España". Monforte de Lemos, Galicia.

“Irmandados en casamentos e revoltas”, coma exemplo de tolerancia mutua.


“Irmandados en casamentos e revoltas”, coma exemplo de tolerancia mutua. Crónica do xudaísmo galego
Por Moshé Yanai

En Galicia os xudeus foron máis aceptados que noutras rexións, e xa que logo, a asimilación foi máis extensa. Aínda que non é posible definir o momento da chegada de xudeus a Galicia, xa se teñen topado referencias sobre a súa presenza no século X. Pero é só no século XI que se fai referencia textual á aparición de “hebreos”. Parece ser, empero, que eran casos illados, e que a creación de pequenas comunidades galegas se producen despois de 1343 cando as Cortes reunidas en Alcalá promulgan unha lexislación antixudía, baseándose nas débedas dos cristiáns cos xudeus. Paralelamente, e nun intento de favorecelos, por un ordenamento se lles permite adquirir terras na marxe dereita do río Douro. Foi a Galica que se evidenciou no século XII a chegada en masa de xudeus, que na súa maioría procedían de Castela. En contraste co que acontecía noutras rexións europeas, aquí atoparon un pobo que aceptounos sen discriminacións. Os xudeus responderon ao xesto galego, tomaron parte no seu desenvolvemento comercial e sentiron que tamén eran seus os problemas do País, incluso cando se trataba de defender os Foros galegos coas armas. É tamén notable que ao proclamarse o Edito de Expulsión, foi maior o número de xudeus que optaron por bautizarse, xa que de ningún xeito podían abandonar aquelas terras que foran tan hospitalarias con eles, e ás que consideraban como a súa propia patria. Tal vez por esa circunstancia, pola súa integración na sociedade galega, deixaron menores pegadas físicas que noutras rexións. Pero nos arquivos de Galicia se atopou abondosa documentación, que da fe sobre a ampla intervención dos xudeus na vida social e mercantil das súas cidades máis importantes.
A partir do século XIV as referencias documentais van aumentando progresivamente ate acadar o seu cénit no século XV, non chegando nunca a igualar, en cantidade, a outras partes do país. A distribución xeográfica dos principais núcleos de poboación xudía se realizan en torno a tres grandes áreas: zona norte (A Coruña, Viveiro, Ribadeo e Betanzos), zona sur (Ourense, Monforte de Lemos, Allariz, Celanova, Ribadavia, Tui e Baiona) e zona central, en torno a Santiago de Compostela. A poboación xudía estaba sometida a uns tributos exclusivos denominados "cabezas de peito" e "servizo e medio servizo" que se recadaban mediante o sistema de capitación, é dicir, existía un reparto previo entre os diferentes núcleos de poboación que tiña en conta o volume de cada un deles. En 1442 Xoán II intentou reducir o imposto persoal hebreo fixando o canon persoal en 45 marabedís por cada veciño ou cabeza de familia maior de 20 anos, eximindo do imposto ás mulleres.
Tal vez o punto de maior conflito sexa definir, dacordo coa documentación, o tipo de relacións que se estableceron entre xudeus e cristiáns. Existen numerosas mostras de moi boas relacións entre uns e outros. A documentación nolos presenta compartindo o mesmo espazo urbano e incluso os mesmos negocios. E un notable antisemita chegou incluso a xustificar as partidas de apartamento (reclusión dos xudeus en guetos), porque eran tales as relacións entre cristiáns e xudeus que xa estarían “irmandados en casamentos e revoltas”. Un feito curioso é que nas súas boas relacións chegan a transgredir a legalidade vixente. En Ourense, por exemplo, uns xudeus asisten ao casamento dun cristián e tamén nesta cidade, é necesaria a chegada de novas autoridades para que se cumpra o decreto de apartamento a zonas especiais. O primeiro requirimento ten lugar o 3 de xullo de 1484 e o apartamento definitivo faise o 22 de maio de 1487. Sen embargo se observa como, ao mesmo tempo, as relacións vanse deteriorando ate o punto de que en 1489 os Reis Católicos teñen que facer un seguro a favor dos xudeus pois estes temen que os encarceren ou os maten.
Outra importante manifestación de antisemitismo se produce en Allariz, onde nunha data moi temperá, en 1289, os xudeus e os cristiáns son apartados a barrios separados. Sorprendentemente case 200 anos despois, cando no resto do país os xudeus están sufrindo persecucións, un foro do convento de San Estevo confirma que esta igrexa cede uns terreos próximas a ela para ampliar o cemiterio xudeu: "...e a todos os outros xudeus da xudería, veciños e moradores da vila de Allariz, a herdade detrás da torre Nova... por canto tedes os vosos enterramentos, xa de longotempo, na outra herdade..."Existe, polo tanto, ampla confirmación da considerable participación xudía no ámbito galego. De calquera modo, apelidos de orixe xudeu ostentaron importantes familias que tiveron unha gran participación na súa historia. Considérase por exemplo que serían os Vázquez de Ourense, os escribáns Henrique Ismael e Afonso Henríquez, os Arias, os Méndez e os Espinosa, de quen descendeu o famoso filósofo xudeu Baruch Spinoza. Sábese que se dedicaron ao comercio de panos, alfaias e pañería, así como á explotación mineira, entón moito máis importante que agora. A Coruña, Existen fundamentadas razóns para pensar que logo das persecucións en Castela, un gran número de xudeus dese reino refuxiouse en Galicia en xeral e neste importante porto, en particular. Residían no barrio A Rabiada, e un pouco máis para o mar, estaba a chamada Pena de dous Xudeus, lugares que forma actualmente o ensanche da cidade. Tense coñecemento de que os xudeus comerciaban con Castela e Aragón, e que en 1451 contribuíron cunha elevada suma para o rescate da xudería de Murcia
Monforte de Lemos
Outra localidade galega que tivo a súa importante xudería, e que tomou a iniciativa de rescatar o seu pasado xudeu. A ampla obra reunida, que se debe principalmente aos desvelos do historiador Felipe Aira Pardo, bríndanos abondosa información sobre a comunidade xudís. Este traballo de investigación que consta de 100 páxinas e fotografías permitiu a esa localidade ser incluída na "Rede de Xuderías de España "Camiños de Sefarad" en novembro do ano 2001. Esta asociación aglutina ás cidades de España que conservan un importante pasado semita, e forma parte delas as cidades de Cáceres, Córdoba, Girona, Hervás, Oviedo, Ribadavia, Segovia, Toledo, Tortosa, Tudela, ademais de Besalú, Calahorra, Lizarra, Plasencia, Tarazona e a cidade que se comenta. Pola documentación reunida se evidencia que os xudeus de Monforte de Lemos non tiveron unha zona concreta de concentración. Situábanse en torno ás portas de vila e nas prazas do mercado. As novas máis antigas remóntanse ao século X, en concreto, un documento do ano 915 que nomea a un Ismael "Xudeu". Durante o século XIV varios titulares do Señorío de Lemos designaron a xudeus para postos importantes. Cabe destacar ao Infante Filipe, home que gozaba da amizade coa comunidade hebrea, ate o punto de que o hebreo Yuzaf de Ecija converteuse en almoxarife real de Afonso IX,.
Teñense atopado documentos inéditos que sitúan as rúas en onde moraron xudeus, que na súa maioría corresponden ao século XV, cando se producen a maior presenza semita en Monforte. Os sucesos acaecidos no ano 1391, coas persecucións e matanzas sistemáticas de hebreos en diversas rexións de España, influíron na elección de residencia das familias hebreas que en número importante se asentaron en Galicia. Os historiadores sinalan que os galegos estaban entón máis enfocados no movemento contra a nobreza, que na onda de antisemitismo que se estaba producindo noutras rexións españolas. Unha das conclusións máis importantes é que os hebreos viviron mesturados cos cristiáns en diversas rúas medievais, como por exemplo na rúa da Zapatería, hoxe coñecida co nome de Travesa do Cárcere Vello, ou na rúa dos Ferreiros. Eses estudos sitúan a sinagoga nun solar hoxe arruinado situado na rúa Falagueira, que disque estaba fronte ao vella casa do Concello de Monforte, o que perdurou ate o século XIX . A sinagoga so conserva os muros e ao fondo, lindando coa monte de S. Vicente, e dentro do propio solar hai dúas covas que, segundo os últimos datos e opinións especializadas poden corresponder ao "mikve". Trala expulsión de 1492 a maior parte dos hebreos que non quixeron converterse marcharon a Portugal, aínda que no ano 1496 emítese o edito de expulsión. Isto supuxo que moitos xudeus retornaran á veciña Galicia, iso si, convertidos ao cristianismo pero na súa maioría, de maneira falsa. Foi entón cando comezou un longo período que abarca a partir do século XVI ao XVIII, séculos nos que a Inquisición se cebou en moitas familias de conversos ou cristiáns novos asentados en Galicia, procesados por seguir fieis aos principios da relixión hebrea. Indícase que a familia máis importante xudía e logo conversa era a de apelido Gaibor. Os Gaibores asentados en Monforte, polo menos, a partir do século XV, eran de orixe hebreo e, segundo un documento da Inquisición de Santiago, do ano 1580, o seu tronco foi Xoán de Gaibor, pai de Xurxo de Gaibor, que se bautizou en idade xa avanzada, para salvarse da expulsión.Xoán de Gaibor aparece en foros de finais do século XV, pertencentes ao mosteiro de S. Vicente do Pino, concretándose que era Secretario do II Conde de Lemos. Os Gaibores son o mellor exemplo monfortino de que, a comunidade de xudeus, logo conversos de Lemos, contribuíron co seu traballo á construción daquela complexa sociedade dos séculos posteriores, ocupando cargos públicos no Concello da vila, ao servizo dos titulares da poboación e desenvolvendo unha intensa labor comercial. Varios membros desa familia foron procesados pola Inquisición. En ningún dos casos se chegou a consumar a pena nin probar nada, segundo documentación que se garda en Madrid. As familias fidalgas de apelido "De Lemos" aveciñados no país lusitano, tiñan as súas raíces na terra galega. Os descendentes dos Condes de Lemos e os Condes de Amarante -López de Lemos- acadaron gran fama en Portugal. O que resulta certamente sorprendente e salientable é a cantidade de familias sefarditas que, a partir do século XVI ao actual, se estenden, sobre todo, por Europa central e América, tendo dous denominadores comúns: a súa ascendencia sefardita e o seu apelido "de Lemos".
Pontevedra
Antes de ser eclipsada por Vigo, esta era unha importante cidade portuaria que contaba cunha numerosa xudería, cuxas pegadas aínda son visibles entre o Parador Nacional e a igrexa de Santa María. Existen diferentes vestixios que atestiguan a súa presenza no medievo, cando participaron activamente na prosperidade da vila. Afírmase que a pianista xudía Martha Lehman, casada cun natural desa cidade, afirmaba a principios do século XX que a xudería de Pontevedra era entón unha das que se conservatan mellor en toda Europa.
Ribadavia
A xudería que houbo en Ribadavia era considerada a máis salientada de Galicia, tanto pola importancia que tivo como polo seu estado de conservación. De feito, o comercio do viño ribeiro foi case monopolizado polos xudeus, que xa na Idade Media se bebía en Italia, Países Baixos, Alemaña e Inglaterra. Ademais, foron eles quen perfeccionaron o cultivo das vides aproveitando o terreo en terrazas e estendendo a rede de regadíos. O historiador Emilio González do Centro de Estudos Medievais, sinala que a comunidade xudís en Ribadavia acadou unha densidade de poboación realmente considerable, agrupándose nunha zona que moi extensa, a partir da parte oeste da muralla, ao redor da chamada Porta Nova. Pese á gran extensión desta xudería, aínda había xudeus que convivían en boa veciñanza en barrios cristiáns, da mesma maneira que outros cristiáns residían na xudería. Esta colectividade persistiu en Ribadavia durante séculos, aínda a partir da expulsión dos xudeus polos Reis Católicos, xa que moitos deles se converteron ao cristianismo e foron considerados concidadáns con pleno dereito. Houbo xudeus conversos que, emparentados coa nobreza, chegaron a ostentar títulos nobiliarios. Agrega que a xudería de Ribadavia se conserva en bo estado, aínda cos cambios realizados a través do tempo. Aínda se ven longas e estreitas rúas que manteñen o seu sabor medieval, así como prazas e patios rodeados de fachadas polos que non parece ter pasado o tempo. O centro do Barrio Xudeu o constitúe a praza da Magdalena, así chamada porque nela hai unha Igrexa dedicada a esta santa. Alí atópase a edificación que albergou o corpo principal da sinagoga (antes ocupaba toda a fachada oeste da praza), e que se mantivo na súa estrutura orixinal ate principios do presente século, en que foi modificada a partir do primeiro piso. A sinagoga non só era casa de oración, senón un conxunto de casas nas que se realizaban moitas das actividades sociais. O barrio xudeu de Ribadavia, declarado Monumento Nacional, conserva multitude de vivendas con adegas que no seu día foron utilizadas para a elaboración de viño, ou como obradoiros artesanais. Polo seu pasado xudeu Ribadavia forma parte da Ruta das xuderías, coñecida como “Camiños de Sefarad”. Nos anais desta cidade de Galicia figura un feito que reafirma a estreita relación establecida pola comunidade xudía co País galego. O historiador Froissart relata que en 1386, cando os ingleses invadiron a cidade, os xudeus asumiron a defensa de dúas portas da cidade. E loitaron con tanta gallardía, ombro a ombro cos cristiáns, que cando os invasores lograron ocupar a praza forte, destruíron por vinganza unicamente o barrio xudeu. A convivencia e a tolerancia sempre sería a tónica nesa cidade, e se afírma que cando un daqueles señores feudais, Pedro Madruga, chegou para deter unha insurrección, logo de facer estragos nela e levarse como refén ao prior dun convento, exclamou todo anoxado: "Adeus, xudeus de Ribadavia!"
Santiago de Compostela
Quen visita a capital galega atopa non poucos indicios da presenza xudía nesta cidade tan reverenciada pola fe católica. Non só nas angostas rúas da cidade vella, senón nos lugares máis sagrados para o cristianismo. No chamado Pórtico da Gloria da Basílica, que sería a obra mestra da catedral, aparecen talladas moitas figuras do Vello Testamento, xunto coas do Novo. No arco da esquerda, por exemplo, xunto á imaxe de Xesucristo se pode distinguir a Eva e Adán e a seguir, unha figura coroada que representa o patriarca Abraham, á que seguen Isaías, Xacob e Judá. Na beira esquerda aparece Moisés, levando a Lei, e a seguir Isaías, Daniel e Xeremías. Nos machons sobre os que descansa o arco lateral están representados Oseas, Joel, Amós e Abdías, todos eles profetas menores. Pero en especial se nota a presenza do rei David ao lado esquerdo na Porta das Praterías, unha verdadeira obra mestra da escultura románica. O historiador Juan Atienza estima que "todas estas figuras responden... ás esixencias do simbolismo medieval" Agrega que iso tiña unha evidente relación coa Cábala que era, incluso para os ocultistas cristiáns, unha ciencia que habería de conducir ao Saber Total. Todo iso permite chegar á conclusión que serían xudeus ou conversos os que tomaron parte activa na concepción e construción dese gran monumento xacobeo do século XII.O que parece evidente é que a xudería desta importante cidade se topaba a lombos da Catedral, polas Praterías. Alí vivirían moitos artesáns e pequenos comerciantes desa fe que se dedicaban á elaboración de obxectos de recordo, e que os peregrinos cristiáns compraban para levarse de volta aos seus fogares. Abarcaría as presentes rúas de Cervantes, de Troia, e a das Algalias que, ben se sabe, é unha deformación do vocábulo A Cabala. O límite do barrio se toparía na actual capela da Ánimas, e ao sur coas rúas e prazuelas en torno á parroquia de San Miguel

miércoles, abril 18, 2007

O xudeo Xacobe

O gran mestre do conto que foi Carlos Casares, deixoumos moitas pequenas xoias. Unha delas -incluído no seu libro "Os escuros soños de Clio", podes escoitala aquí na voz do xenial e irrepetible Manquiña
O xudeo Xacobe Escóitao en MP3

martes, abril 17, 2007

UNHA PARROQUIA XUDEA CHAMADA GALICIA


UNHA PARROQUIA XUDEA CHAMADA GALICIA
Luís Seoane

O nome de Galicia ou de galego apenas ten no noso século resonancia algunha en Europa. Descasí en un e outro sitio de xeito misterioso, aparece al­gunha vez en boca de alguén. Un día alguén nos di que esiste unha ponte onde se lembran dun galego. ¿Quén foi o emigrante que deixóu co nome da terra, "Galicien" memoria da súa estirpe? Non poidemos averigualo. Non embargantes o nome non ten probabelmente máis de medio século, a idade da ponte. ¿Foi acaso un traballador que tomóu parte na súa construcción ou tiña sido alguén procedente de Galicia que se afincóu nos seus arredores, que de tal xeito logróu destacar súa persoalidade? Fai medio século non esistian inmigrantes galegos en Suiza. Ti­vo que ser un home isolado que dou lugar a esta denominación. Nós non embargantes non poidemos atopar a ponte do "Galicien". Un día falamos co propietario dunha galería de arte de Ginebra, Don David Benador, un home afabel, cuia nobleza e bon­dade refrexábanse na faciana, e relatóunos: "A1ó, donde eu nacín, esistía a parroquia Galicia, era unha parroquia difrente ás outras, roáis severa nas ora­cións e que se caracterizaba porque o pan ácimo da Pascua facíase amasado con viño en vez de auga". O lugar onde nacéu o Sr. Benador e en Andrianápo­lis, en Turquía, na fronteira con Bulgaria, e o seu pobo, o do señor Benador, é o sefardí. Moitas vegadas temos mostrado a nosa adhesión a este pobo errante que nos deixóu o seu sangue na Penínsua Ibérica e que concretamente en Galicia, transmitíu estirpe e algunhas costumes. Un erudito ourensán de comezos deste século, Alonso, escribíu sobre deles, i Evaristo Correa Calderón adícalles un capíduo de un dos seus libros máis afortunados. Por outra banda na historia medieval galega destácase como unha acción heróica a defensa de Ribadavia feita polos xudíos contra os invasores ingleses apoiados por Portugal. Na Costa da morte esiste unha aldea chamada Si­nagoga. Unha estrela de David está grabada nun pórtico dunha eirexa románica de Betanzos e outra na empuñadura da espada de Andrade o Bó no seu sepulcro. Moitos apelidos actuales de Galicia son de ese orixen e bastantes dos que eles levan son de es­tirpe galega. Un dos máis grandes xudeos de tódolos tem­pos, Spinoza, era orixinario da provincia de Ourense i está por analizar a infruencia de Galicia no seu pan­teismo filosófico, como outra insine persoalidade xudea, francisco Sánchez, o médico escéptico de Montpellier, era natural de Tuy. As rosquillas ácimas de Galicia teñen con seguranza o seu orixen no pan ácimo, e algúns eruditos nestas cuestións poden informárennos de outras costumes que nos quedan da Tonga estan­cia dos xudeos en Galicia. 2 posibel que esa mesma insatisfacción inteleitual e sentimental do galego, ese mesmo non afacerse en esta terra, teña mesturado ao remoto orixen céltico seu porcentaxe importante de herdanza xudea. Américo Castro estudióu nos po­sos días, moi xustamente ao noso xuicio, a gran herdanza que en xeral legaron á penínsua. Mais volternos ao relato de Don David Benador. Andrianápo­lis era o nome grego da Edirné de Turquía. Pola data de que nos fala, fin do século XIX, o señor Benador, era unha cidade militar habitada por tur­cos, gregos, armenios e sefardíes. Unha desas cidades do oriente europeo que se distinguía polo seu pinto­resquismo, onde vivían mesturados e por barrios xen­tes das máis diversas relixións e razas. Algo do que mdeberon ser na Edade Media algunhas das cidades casteláns, e sabor de todo, con un superior desenrolo cultural, a imperial e inigoalable Toledo. Os gregos eran propietarios de restaurantes, cafés e tabernas. Competían con eles na venda de café e bebidas os armenios, que ademáis ocupábanse de negocios de xoiería. Os turcos musulmáns tiñan como principal oficio fabricar babuchas e xabróns de luxo. E os se­fardíes eran mercaderes en teas, en linóleum, e ha­bía entre eles bastantes orfebres. Os turcos eran, ade­máis, os que gobernaban e constituían a poboación militar. Para éstes, tódolos outros pobos: armenios, gregos, sefarditas, eran "Yaur", como denomiñaban a tódolos que non eran musulmáns. No barrio sefardíe falábase e cantábase en español, en ladino, e o co­mercio facíase en "la calle", a onde se estendían as ceremonias relixiosas. Coñecíanse uns a outros, máis que polos apelidos polos nomes seguidos dos oficios: David, o mercader en cadros; Abraham, o colcho­neiro; Simón, o orfebre; e algúns destes grandes mer­caderes eran proveedores do exército turco, o que non evitaba que nas rúas se pelexasen a miudo sefar­díes e turcos.
De Andrianápolis xurdiron ilustres persoalidades do mundo sefardí como os Alfassa, Camondo e Ben­veniste, cuias estirpes continúanse en Francia e all se destacóu o sabio Talmudista e poeta Joseph Halevy. Apelidos correntes entre eles eran Rodríguez, Calderón, Castro, Alcabés, Karo, Loria, Navón... Na "parroquia Galicia", como lembra o señor Benador, as leituras dos libros sagrados eran máis longas e asimesmo as oracións. O barrio estaba dividido en parroquias : Aragón, Cataluña, Castilla, Sevilla, etc., e a de Galicia. En ésta vestíanse de xeito difrente, usaban uns libros que aos mozos parecíanlles máis com­prados, eran máis longas, como xa dixemos, as ora­cións e tiñan o privilexio de comer o pan ácimo da Pascoa amasado sin levadura, feito con viño en vez de auga. 0 privilexio tiña nado en Galicia como consecuencia de unha calaña, esplícanos o señor Bena­dor. Algúns conversos aseguraban que os relixiosos sefardíes degolaban a nenos cristiáns pra realizar as súas ceremonias. Un provocador converso chegóu a poñer sangue na Tora pra denunciar aos sefardíes As autoridades. O sacristán, ou como se chame o en­carregado de coidar a sinagoga, tivo un soño inque­dante referido á Tora e tivo tempo de cambeala de­nantes que chegasen as autoridades, deixando quedar en mal lugar ao provocador denunciante e salvando aos seus de unha persecución inxusta. Leenda ou verdade, o caso é que entre os sefardíes de Andria­nápolis os de orixen galego diferenciábanse por ese privilexio, ademáis de por algunas outras cuestións de rito, o idioma e os traxes. No oriente europeo continuábase, pois, a diferenciación de Galicia, unha diferenciación en canto aos sefardíes, non coñecida por nós, i endexamáis, que sepamos, estudada en Ga­licia. Debemos esta noticia a un home que ama e sinte a España e que intruso nos seus anos de xu­ventude vivíu en Barcelona participando en aquelas loitas que ensanguentaron esa cidade na época en que era unha capital anarquista de Europa. Na Bar­celona de Noy del Sucre e de Anxel Pestaña.

Xenebra, 24-IV-63

SEOANE, LUIS: Comunicacións mesturadas, ed. Galaxia, 1973




OS SEFARDÍES DE ORIXE GALEGO

A Editorial Universitaria de Buenos Aires acaba de poñer á venda un fermoso libro adicado aos xu­deos españoles, "Historia de los sefarditas", cuio autor é Felipe Torroba Bernaldo de Quirós, que é con seguranza, non o sabemos, —na segunda tampa onde se fai referencia ao libro non se di nada sobre o autor—, un xoven profesor cecáis, ou un erudito español. "Sefarad" é a verba hebrea que desiña a Es­paña e sefardita é o xudeo oriundo de España; menor, España e Portugal, seguindo as desiñacións ac­tuáis da Península Ibérica, pois contén asimesmo aos xudeos portugueses. Varias vegadas témonos referido aos xudeos galegos, á mestura importante de san­gue coas outras moitas sangues que circulan polo home galego actual. Sangues, algunhas delas, máis recentes en Galicia, como a dos suevos, ou de outras tribus xermánicas das que estaban tan orgulosos po­sos abós, ou así parecíao, ao denominar Suevia a Galicia, e tan antiga con seguranza como a dos de­rradeiros celtas chegados a territorio galego anos antes dos tempos de Nabucodonosor cando chegaban coas espedicións fenicias en percura do estaño das Ca­sitérides. A partir da primeira mitade do século II chegaron á Penínsua Ibérica en grandes ondaxes de emigrantes espulsados de Palestina. Todo esto e moi­to máis narra Torroba Bernaldo de Quirós nun libro de 300 páxinas que sucede, en importancia, aos dous tomos de Amador de los Ríos e aos outros dous de Caro Baroja, que, a pesares da súa estensión, apenas se ocupan de Galicia, onde os xudeos chegaron a se situar en lugar importante pola cantidade deles e polo pulo que exerceron no comercio galego, comoestudióu fai medio século Benito F. Alonso pra se referir aos xudeos da provincia de Ourense. Comenza Don Felipe Torroba o seu capíduo tiduado "Los ju­díos en Galicia", co seguinte párrafo: "El cielo ga­laico, la dulzura y feracidad de aquellas tierras ubé­rrimas con los verdes prados, los emparrados de vid y los parches de granito, atrajeron bien pronto nu­tridas colonias hebreas. La tierra verdeante, jugosa y fértil, la cercanía de los puertos, tan conveniente a sus afanes mercantiles siempre, hicieron que allí se sintiesen como en su propia casa, adoptando las costumbres, la lengua y hasta la defensa del país galaico. Por eso arraigan allí tan hondamente y han quedado tantos recuerdos y vestigios israelitas en aquella tierra". Este párrafo deberían de aprendelo de memoria os pais galegos pra llo traspasar aos seus fillos racistas que iñoran cuasi sempre que en algúns casos ostentan apelidos galegos de craros an­tecedentes xudeos, ou igoalmente xudeos que galegos. Torroba Bernaldo de Quirós aporta algúns datos, non dabondos, pois trátase dun libro de divulgación; mais os suficientes pra que calquer galego poda dedu­cir a estraordinaria infruencia que exerceron no pa­sado de Galicia e na constitución do home galego actual. Refírese aos xudeos de Monforte que repo­blaron a vila de Ares, preto de Betanzos "cuya igle­sia parroquial de Santa Eulalia conserva arcos de herradura, restos del edificio de la antigua sinagoga"; pero ¿e as grandes colonias hebreas que habitaron na Cruña, Sobrado dos Monxes, Santiago, Ponteve­dra, Ourense, Celanova, Allariz, Ribadavia, Monforte, Vigo, Sayona, etc.? ¿Cómo puido conservárese deica os nosos días, non somentes o nome dunha rúa como a da Sinagoga na Cruña, senón con este mesmo nome unha aldea na Costa da Morte, ou o Campo dos Xu­deos en Pontevedra, ou o da Pena dos Xudeos na mesma Cruña, i esistiese tamén un terreo chamado Sinagoga en Sobrado dos Monxes? Establecéronse en toda Galicia, cruzáronse con galegos cristiáns, e, na
nobleza galega, abondan seus nomes xunguidos aos máis aristocráticos apelidos, moitos que logo da ex­pulsión decretada polos Reises Católicos pasaron a Castela. A eirexa galega foi á súa vez, a diferencia de outras de España i Europa, benévola cos xudeos, pois endexamáis os distinguiron por raza senón por relixión. Algunha vila como Ribadavia tivo en algún tempo máis poboadores xudeos que cristiáns, i escri­bindo sobre esto, di Torralba Bernaldo de Quirós : "Después de expulsados, no olvidaron los judíos a Ribadavia, legando a los suyos el recuerdo de aque­lla tierra amada, así en el siglo XVII, volvieron conversos y se establecieron en un arrabal de la villa, haciendo de ella en poco tiempo un floreciente emporio comercial". I esto, en xeral, sucedéu en toda Galicia. "Los judíos de Orense y Pontevedra, durante las per­secuciones, alternaban su vida en Galicia y en Por­tugal, estableciéndose acá y allá, según les iban las cosas y el rencor que les profesaban —luego del de­creto de expulsión de los Reyes Católicos— sus de­nunciadores. Si un decreto les refugiaba en un país vecino, otro les hacia volver. Así han permanecido conversos la mayoría de ellos". Lástima que non se teña escrito o libro sobre os xudeos en Galicia, que non se recolla canto durme nos arquivos galegos acer­ca deles. Ufanaríamonos moito menos de ser orixi­narios de razas bárbaras que algún día invadiron Galicia, e non aparecerían nas noticias dos xornáis de Buenos Aires algúns racistas de apelido galego, ou aparecerían menos, afortunadamente son moi poucos, e descobriríamos o verdadeiro segredo dal­gunhas costumes perdurábeles en Galicia. Pola nosa parte sempre sostivemos que era máis importante pra calquera, ter igoal sangue que a de Cristo ou dos seus apóstoles xudeos que a dun capitán en Flandes, no caso en que tódalas sangues non estén moi mesturadas dende hai moitos miles de anos.

28-VII-68

SEOANE, LUIS: Comunicacións mesturadas, ed. Galaxia, 1973

Ecos dun pasado xudeu. Por Suso de Toro


Ribadavia redescubre a súa historia oculta
Por Suso de Toro

A viaxe máis fermosa a Ribadavia é desde Ourense en tren, o río, os vales. Mellor no outono, cando tanto viñedo en terrazas se volve dourado, logo ensanguentado. Ribadavia ten moita historia, a capela prerrománica de Francelos, o castelo e as murallas. Xa se sabe: a Historia. Mais a Historia é catavento que sinala sempre o vento dos vencedores, por iso hai tan poucos estudos históricos sobre o esplendor xudeu que houbo entre nós. O que foi vencido non forma parte da nosa memoria histórica. Ribadavia é hoxe unha vila que apunta a decadencia en moitos aspectos, nese rueiro franquista (Xeneral Aranda, Xeneral Queipo de Llano), tamén no ritmo lánguido da súa vida; isto faina atractiva para quen vén da cidade ansiosa. Con todo, houbo unha época en que foi cidade próspera, con peso político e económico. A súa economía apoiouse no viño do Ribeiro, que abastecía ao reino e se exportaba a Inglaterra, Irlanda, Holanda, e na actividade dunha xudería próspera. Hoxe queda o viño, algúns mozos bodegueiros conseguiron recuperar o mellor padal e unha cooperativa o industrializa, pero dos xudeus só queda o rastro doente da luz que se apagou.

O barrio xudeu é un eco do que foi, é o que está desaparecido e imaxinamos, un aura de cousas tristes. É un baleiro que está declarado monumento nacional e ao que un recente revivir da memoria local deulle alento, ecos, como o Bar O Xudío, Artesanía Memorali, que nos ofrece un 20% de desconto (un candelabro de sete brazos); o pub Sefirot, con luz de neon azul; Chacinería María Rosa a Hebraica, que está pechada e non podemos saber se traballa porco ou cabritos. E a mobilización da poboación para conmemorar cada ano a Festa dá Istoria, celebrada ate o ano 1846, en que Galicia se convulsionou nunha revolución liberal e autonomista, fracasada, claro. O eco destas celebracións do tempo xudeu chegou aínda ate o 36 en comparsas de carnaval, o Entroido, como A Garda Xudía ou Os xudeus. Desde hai poucos anos, os veciños volveron vestirse de xudeus medievais e a súa Festa dá Istoria atrae cada ano a máis forasteiros (nesta ocasión o 1 de setembro).

Na actual praza da Magdalena está o bo edificio que foi a sinagoga dos séculos XII ao XIII, hoxe casa de veciños, e que conserva restos da porta e columnas exteriores. No primeiro andar, un televisor fala e emite os seus reflexos. Nun lateral está a taberna O Papuxo, unha interesante viaxe no tempo a unha taberna medieval; de alí arrinca un túnel duns 25 metros utilizado para celebrar o culto xudeu logo da prohibición ou ben para fuxir en caso de persecución. Nun local contiguo instalouse un pub, agora pechado; alí chega unha canalización de auga que desemboca nunha gárgola, probablemente enchía o Baño do Ritual. Inexplicablemente, estes restos non foron escavados nin estudados, e só temos ruínas maltratadas.

Quen garda a memoria cunha fidelidade exemplar é a dona da Tafona de Herminia, que exhibe a Estrela de David no seu letreiro e coce pastas e pasteis saborosísimos con receitas xudías. Herminia amosa o seu libro onde asinan os visitantes, na súa maioría xudeus de varios países; carácteres en hebreo alternan con palabras castelás, galegas, inglesas. Cada mensaxe, a pegada de alguén que busca a súa memoria afastada. Herminia, na súa tenda próxima á Porta Nova, o muro da xudería, é a gardiá da memoria e a embaixadora dun país desaparecido.

É de noite, vai un frío húmido nesta Ribadavia de pedra. Onde había unha alameda moi bonita, están facendo un aparcamento. Desde algún lado chegan as disciplinadas gaitas dunha desas estrañas bandas case escocesas, nenos con saia e bonete, que a Deputación estende pola provincia, sen dúbida un polen de internacionalidade ou algo así. O amplo local do Círculo Artístico acolle a anciáns distinguidos e señoras ao parchís. Pasa o tren sobre o río con estrondo familiar e doméstico.
Sabor delicado.

Pola mañá imos cara a Santa María de Beade, as cepas chegan ate o cemiterio (que sabor delicado terá ese viño?). Fronte á igrexa, un calvario de tres cruceiros. No mesmo lugar, unha pedra, A Pingueira, onde contan que a Inquisición torturaba aos xudaizantes.
Máis adiante, a parroquia de Berán, que ten un balneario de augas sulfurosas e ferruxinosas, e onde aínda cocen unha peza de pan sen lévedo ao que chaman paseada. Preto de Ribadavia, aínda que xa pertencendo ao Concello do Carballiño, está a aldea de Pazos de Arenteiro, onde Florentino, ilustrado e amable sancristán, vén de podar as súas cepas e amosa a Estrela de David inscrita nun muro fronte á igrexa templaria. Ao costado desta linda igrexa, o Cadillac dun emigrante americano.

Preto de Pazos está un descubrimento, o barrio xudeu da aldea de Quintela-Cabanelas, unha aldea agonizante e fermosa, habitada na súa maior parte por anciáns. No alto da aldea, un grupo de casas de cantería con fiestras xeminadas, unha fonte de boa cantería, todo un barrio de tellados caídos, ruínas e silvas. A Casa do Recadador, que era vivenda e na súa parte baixa, seguramente, sinagoga. Cunha Estrela de David en relevo no lintel e as facianas dos donos, o xudeu e a xudía, aos lados.

Carácteres hebreos na cantería. Todo caído e descoñecido. Unha anciá veciña acompáñanos con coidado entre vigas caídas e silveiras alternando o relato do seu mal de corazón coas historias dos antigos habitantes. As ruínas de Cabanelas moven a reflexionar sobre a idea empobrecedora dun Estado-nación que non inclúe ao xudeu, ao musulmán, ao diferente. Como serían hoxe Cabanelas, Ribadavia, tantos pobos e cidades galegas, se os Reis Católicos non expulsasen aos xudeus?

Publicado no suplemento EL VIAJERO do xornal EL PAIS (21/06/2001)

sábado, abril 14, 2007

Os apelidos xudeus. Por Gonzalo Navaza

Por Gonzalo Navaza

En artigos anteriores aludiamos ás lendas familiares que explican apelidos galegos atribuíndolles procedencia exótica. Non fixemos referencia, sen embargo, a outras fantasías populares emparentadas con estas que gozan así mesmo de moita difusión, non só entre nós, senón en toda a Península: as baseadas na falsa consideración de certos apelidos como apelidos xudeus. Unha remitente apelidada Abad comunícanos que na familia ten oído dicir que ese apelido é de orixe xudía. Como ela mesma sospeita, é unha castelanización do galego Abade e non ten ningún fundamento consideralo xudeu. A mesma explicación circula para moitos outros, e tamén sentencias xeneralizadoras que pretenden facer xudeus tódolos apelidos que conteñen nomes de cores, nomes de árbores, de santos, de oficios, topónimos en xeral e mesmo algúns patronímicos moi comúns. Estas explicacións poden ter variadas orixes, apoiadas sempre nun prexuízo xenealoxista que supón erradamente que tódolos individuos que levan o mesmo apelido teñen que ser parentes en grao máis ou menos remoto. Deste xeito, ter noticia dun Pérez xudeu, por exemplo, e en calquera época histórica, pode conducir a pensar que tódalas persoas así apelidadas han de selo. Non hai dúbida de que noutras áreas peninsulares pode atribuírse, sempre en ámbitos locais, ascendencia xudía a tal ou cal familia e, xa que logo, ó apelido correspondente. Non obstante, non pode estenderse esa atribución ó mesmo apelido en localizacións xeográficas distintas. Porque, agás tal vez uns poucos patronímicos concretos derivados dun nome de orixe hebraica (Salomón, Leví e algúns outros), non se pode establecer unha relación directa entre un apelido e unha suposta orixe xudía. Nunha ollada ós padróns dos xudeus ourensáns a finais do século XV, pouco antes da expulsión (poden verse en A vida e a fala dos devanceiros, de Ferro Couselo, ou en obras máis recentes de Anselmo López Carreira) podemos inferir que o que caracteriza onomasticamente os xudeus non son os apelidos (pois levan en xeral apelidos idénticos ós dos non xudeus: Ares, Bravo, Gómez, López, Rodríguez, Vello...) senón os nomes de pía, entre os que predominan os nomes bíblicos alleos ó santoral cristián (Abrafán, David, Isac, Judá, Jacob, Leví, Mosés, Salomón, etc...). Cómpre ter en conta, ademais, que estes nomes de pía, sendo característicos dos xudeus, non son exclusivos deles. A nosa remitente atopa sorprendente esta lenda da orixe xudía e chama a atención sobre a aparente contradicción que encerra (dada a tradición antisemítica hispana) respecto doutras lendas galegas que pretenden ennobrecer liñaxes atribuíndolles orixes exóticas. En moitos casos estas atribucións de orixe xudía proceden doutras áreas xeográficas e arraigaron aquí polo prexuízo xenealoxista do que falamos. A isto debemos engadir que o antisemitismo nunca tivo presencia acusada entre nós (máis ben ó revés: véxase o que di López Carreira verbo dos xudeus ourensáns do XV) e que, paralelamente, en todo o mundo cristián existía tamén a tradición contraria, que asignaba ó mundo hebraico connotacións de carácter positivo. Lémbrense as antigas lendas que remontaban as liñaxes ilustres a unha ascendencia bíblica, como a que atribuía a Túbal a poboación de Hispania ou a Noé a fundación de Noia. Tamén debemos ter en conta que os galegos estaban libres de sospeita na obsesión de pureza de sangue que caracterizou a España dos Austrias. Considérese, finalmente, que a cualificación de xudeu tamén tivo emprego popular en Galicia, sen significados étnicos ou relixiosos, como sobrenome imposto a individuos ou familias singularizados polo seu carácter marxinal, heterodoxo ou contestatario. Un personaxe de Neira Vilas chamado "o Xudío" recolle o emprego tradicional desta fórmula de alcuña. Despois da expulsión, a finais do XV, os xudeus galegos pasaron maioritariamente a Portugal, e cando os botaron de alí o principal destino foron os Países Baixos. Aínda na actualidade existen apelidos (máis ou menos alterados na súa grafía) entre a comunidade xudía de Amsterdam, de poderosa tradición cultural, que poden corresponder a unha orixe galega. Estas circunstancias, engadidas ó feito de que o apelido toponímico Espinosa ou Espiñosa se rexistra entre os xudeus de Ourense do século XV (véxase a obra de Ferro Couselo mencionada), levou a defender, xa desde o século pasado, a orixe galega do filósofo holándés Baruch de Spinoza."
Gonzalo Navaza é filólogo na Universidade de Vigo
Artigo publicado no semanario A NOSA TERRA